جونم؛ فیلمی آمریکایی درباره قتل پدربزرگ بهایی تا شناخت هویت ایرانی

این گزارش، مروری است بر فیلم «جونم» اثر «سیرا یوریک» (Sierra Urich)، فیلم‌ساز ایرانی- آمریکایی که به‌طور تلویحی به آزار و اذیت بهاییان ایران پیش و پس از انقلاب اسلامی اشاره می‌کند.

***

«جنایت علیه بشریت»، اشاره به جنایاتی است که علیه یک گروه یا جمعیت غیرنظامی توسط قدرت سیاسی (دولت) صورت می‌گیرد. کشتار ارامنه در دوره حکومت عثمانی یا هولوکاست در دوره آلمان نازی از جمله مصادیق جنایت علیه بشریت به شمار می‌روند. این موضوع، همواره یکی از سوژه‌های مورد توجه فیلم‌سازان و مخاطبان سینما در جهان بوده است. آپارتاید نژادی (سیاه‌پوستان یا سرخ‌پوستان) و خشونت جنسی (تجاوز جنسی، برده‌داری جنسی، عقیم‌سازی اجباری) نمونه‌های متاخر جنایت علیه بشریت هستند که امروزه موضوع بسیاری از فیلم‌ها قرار گرفته‌اند.  

پیروان آیین بهایی در تاریخ ایران به‌طور سیستماتیک با شکل‌های مختلف آزار و اذیت روبرو بوده‌اند. بر اساس داده‌های حقوق بین‌الملل، اِعمال هر کدام از این اشکال نظیر قتل، حبس، شکنجه، ناپدیدسازی قهری و اختناق اقتصادی بر یک جمعیت، جنایت علیه بشریت محسوب می‌شود.

«جونم» اثر سیرا یوریک (Sierra Urich)، فیلم‌ساز ایرانی- آمریکایی نخستین اثر شناخته شده در سینمای جهان است که به‌طور تلویحی به آزار و اذیت بهاییان ایران (پیش و پس از انقلاب اسلامی) اشاره می‌کند. هر چند کارگردان تصمیم نداشته تا در فیلم خود به آزار و اذیت بهاییان بپردازد، ولی مرور خاطرات خانواده مادری که پیوند‌دهنده‌ او به ایران بوده، یادآور ناگفته‌هایی از سال‌ها آزار و اذیت بهاییان در ایران است.

سیرا یوریک، هنرمند و فیلم‌ساز آمریکایی

سیرا یوریک، فیلم‌ساز و هنرمند میان‌رشته‌ای ساکن ورمونت آمریکا است. فیلم‌سازی او ترکیبی از انیمیشن، نقاشی، پرفورمنس و ویدیوآرت است. او مدرک کارشناسی خود را در رشته فیلم- انیمیشن- ویدیو از دانشکده طراحی «رود آیلند» در سال ۲۰۱۳ گرفت. پایان‌نامه سیرا یک فیلم کوتاه ترکیبی به نام «از میان لوله‌ها» است. فیلم برای اولین‌بار در جشنواره فیلم مستقل سانفرانسیسکو در سال ۲۰۱۴ به نمایش درآمد و برنده جایزه اول انتخاب هیات داوران در جشنواره فیلم «بلک ماریا» شد.

«بهجت صمیمی»، (مادر بزرگ سیرا) برای نخستین بار در این فیلم بازی کرده است. فیلم زنی را نشان می‌دهد که در زیرزمین در حال شستن لباس است. کم کم فضای فیلم به سمت سورئال پیش می‌رود و یک کشف بعید موجب می‌شود تا گوشه‌های فراموش شده ذهنش آشکار شوند. 

«جونم»، (Joonam) نخستین فیلم بلند سیرا یوریک است. است. فیلم روایتی مستندگونه درباره سه نسل از زنان یک خانواده ایرانی است که اکنون در ایالت ورمونت آمریکا زندگی می‌کنند. مادر بزرگ (نسل اول) از پیروان آیین بهایی است که پدر بزرگ او سال‌ها قبل به خاطر اعتقادش به بهاییت توسط  تندروهای مذهبی در ایران کشته شده است. بعد از انقلاب اسلامی، پدربزرگ سیرا از کار بیکار شده و خانواده آنان مانند سایر بهاییان دچار مشکلات می‌شوند. آن دو پس از شانزده سال زندگی در ایران به فرزندان‌شان در خارج از کشور می‌پیوندند. 

«جونم»، نخستین بار در فستیوال «ساندنس» ۲۰۲۳ بر پرده رفت و موفق به دریافت جایزه ویژه هیات داوران از بزرگ‌ترین جشنواره فیلم‌های مستقل در آمریکا شد. فیلم در یک سال گذشته در ده‌ها شهر و جشنواره‌های جهانی فیلم پخش شده و با استقبال منتقدان و تماشاگران همراه بوده است. اکران «جونم» همچنان در شهرها و جشنواره‌های سینمایی دنیا ادامه دارد. فیلم «جونم» در آخرین حضور جشنواره‌ای، نامزد دریافت جایزه فیلم غیرداستانی از فستیوال فیلم «ایندیپندنت اسپریت ۲۰۲۴» آمریکا شد.

مستندی به نام «جونم» 

در نگاه نخست، «جونم» داستان زندگی زنان خانواده‌ سیرا یوریک، کارگردان فیلم است. اما درواقع، فیلم روایتی از سه نسل زنان مهاجر ایرانی و ایرانی‌تبار آمریکایی است؛ زنانی که هر کدام به‌دلیلی از سرزمین مادری خود  دور مانده‌اند. فیلم تاثیر متفاوتی را که از دست دادن سرزمین مادری بر هر کدام از این نسل‌ها گذاشته است، به تصویر می‌کشد. این تاثیر گاهی چنان شگرف بوده که روابط آنان را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، به‌طوری که گاهی این زنان حتی حرف‌های همدیگر را هم نمی‌فهمند.

سه شخصیت اصلی فیلم عبارتند از:

بهجت (مادربزرگ)، یک زن سالخورده بهایی که به خاطر مشکلات پیش آمده برای بهاییان بعد از انقلاب و نزدیکی به فرزندانش به آمریکا مهاجرت کرده است. او هم‌چنان پایبند به اصول دین بهایی است و بر درو‌دیوار منزلش عکس‌های مذهبی دیده می‌شود. بهجت در سن چهارده سالگی ازدواج کرده ولی چون در آیین بهایی سن بلوغ پانزده سال است و او زیر سن بلوغ بوده، خانواده‌اش به همه می‌گویند بهجت پانزده ساله است. 

میترا (مادر)، او در سال ۱۹۷۹ چند ماه پیش از سرنگونی شاه و به قدرت رسیدن آیت‌الله خمینی، ایران را به قصد تحصیل در آمریکا ترک کرد. او در آمریکا تحصیل کرده و همسر آمریکایی دارد. میترا، دختری بوده که خلاف جامعه سنتی آن زمان ایران رفتار می‌کرده، دوچرخه‌سواری و ورزش می‌کرده، هر چه می‌خواسته می‌پوشیده، با هم‌کلاسی‌هایش می‌رقصیده و ... او با آن‌که در جوانی روحیه‌ سرکشی داشته ولی در میان‌سالی در کنار همسرش در روستایی در ورمونت زندگی آرام و ساده‌ای دارد. 

سیرا (نوه)، یک فیلم‌ساز جوان و خوش‌آتیه است. او در ورمونت بزرگ شده، هرگز به ایران نرفته است و به انگلیسی صحبت می‌کند. او سینما خوانده و به عنوان فیلم‌ساز مستقل-نه هالیوودی- فعالیت می‌کند. سیرا، آدمی مذهبی نیست و هیچ‌گاه دغدغه‌ شناختن ایران نداشته تا آن‌که خاطرات مادربزرگش را می‌شنود.

پروژه فیلم بنا به گفته‌ سیرا یوریک، آن روزی کلید خورد که بهجت (مادربزرگ) شروع به تعریف خاطرات خودش کرد. مادربزرگ خاطراتش را می‌گوید و مادر برای دخترش به انگلیسی ترجمه می‌کند. 

بهجت می‌گوید که پدربزرگش را چون بهایی شده بود، در یک مهمانی به دستور ملای معروفی با چاقو به قتل می‌رسانند. پدر بزرگش شهید شد. پس سیرا از نوادگان یک شهید است. 

وقتی بهجت پدربزرگش را با لفظ «شهید» خطاب می‌کند، ناگهان میترا منفجر می‌شود. او می‌گوید که در کودکی با شنیدن آن داستان خشونت‌آمیز ضربه روحی خورده است و از ترس این که گفتن آن در مقابل دوربین حتی در این زمان و در آمریکا، سیرا را در معرض خطر قرار ‌دهد، از ترجمه کردن خودداری می‌کند. 

بهجت داستان قتل پدربزرگش را ادامه نمی‌دهد، حداقل در مقابل دوربین. 

در سکانس دیگری از فیلم، میترا در آرایشگاه حضور دارد و با آرایش‌گر تایلندی‌تبار خود درباره تجربیات خود به عنوان یک مادر مهاجر صحبت می‌کند. میترا در اشاره‌ای که به‌سادگی به گوش می‌رسد، می‌گوید که دو تن از عموهایش در ایران اعدام شده‌اند، پدرش زندانی شده‌ و خود او هنوز از روزهایی که در ایران بوده، مبتلا به «پی‌تی‌اس‌دی» است. پی‌تی‌اس‌دی، یک اختلال استرسی است که پس از یک آسیب روانی یا سانحه‌ای شدید برای فرد به‌وجود می‌آید. 

خاطرات مادربزرگ برای نخستین بار سیرا را با هویت ایرانی‌اش آشنا می‌کند. او برای فهمیدن حرف‌های مادربزرگ بدون حضور و ترجمه مادرش شروع به یادگیری زبان فارسی می‌کند. معلم سیرا به ایران سفر می‌کند و با تور فیس‌تایم تهران را به او نشان می‌دهد. سیرا با تماشای ویدیوهای تیک‌تاک با نسل جوان امروز ایران آشنا می‌شود. نسلی که با آن‌چه حاکمان ایران تبلیغ می‌کنند، کاملا متفاوت هستند.

کارگردان با مونتاژی مبتکرانه‌ از عکس‌ها و فیلم‌های قدیمی خانوادگی حتی نشان دادن بلیط بی‌بازگشت میترا از تهران به نیویورک، در کنار تصاویری آرشیوی از ایران پیش از انقلاب اسلامی، انقلاب ۵۷، جنبش مهسا و آن‌چه امروز نسل جوان ایران به‌خصوص دختران در تیک‌تاک به نمایش می‌گذارند، زندگی سه نسل زن ایرانی مهاجر را مرور می‌کند و اشتراکات و تفاوت‌های آنان را نشان می‌دهد.

در پایان، همان‌طور که از عنوان فیلم پیدا است، «جونم» فیلمی درباره عشق است، عشق به هر چه داریم و هر چه به‌ اجبار از آن دور مانده‌ایم.