ارگ تبریز؛ بنایی که مغول ساخت و مصلی خراب کرد

تماشا در یوتیوب

تبریز- سولماز برادران، شهروند خبرنگار

در حالی که نظر بسیاری از فعالان میراث فرهنگی به تغییر مدیر جدید  سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‎گری بود، بلدوزرها خواب شبانه ارگ 700 ساله «علی‎شاه» تبریز را آشفتند و عملیات ساخت و ساز در حریم درجه یک آن آغاز شد.

ارگ علی شاه، یادگارتاریخ بلند تبریز و دوران ایلخانان مغول که تاکنون از چندین زلزله مهیب و حمله های پی در پی به این شهر جان سالم به در برده، حالا گرفتار ساخت و ساز مصلی «امام خمینی» این شهر شده که از 35 سال پیش در حال ساخت است.

بنا به گزارش منابع محلی در تبریز، بولدوزرهای مجموعه فرهنگی مذهبی مصلی شبانه به حریم اصلی ارگ علی‎شاه رفتند و با تخریب فضای اطراف آن، برای ساخت یک پارکینگ طبقاتی اقدام کردند. این پارکینگ نه تنها ارگ که حریم مسجد تاریخی علی‎شاه جیلانی تبریزی را هم مورد تهدید قرار داده و باعث اعتراض مردم این شهر شده است.

این ارگ در حالی در خطر تخریب قرار گرفت که بنیاد فرهنگی و مذهبی مصلی امام خمینی تبریز در بیانیه ای رسمی، دوست‎داران میراث فرهنگی و خبرنگاران را تهدید کرده است هر گونه خبر رسانی درباره این موضوع با برخورد قضایی مواجه خواهد شد؛ تهدیدی که البته برای تبریزی ها تازگی ندارد.

ستاد نماز جمعه تبریز که زیر نظر علی خامنه ای، رهبر ایران فعالیت می کند، در سال های گذشته به بهانه ساختن مصلی، آسیب های زیادی به این ارگ تاریخی زده است و هر بار که دوست‎داران میراث فرهنگی به آن اعتراض کرده اند، صدایشان با تهدید نهادهای امنیتی شهر خفه شده است. سازمان میراث فرهنگی نیز توان ایستادن در مقابل این نهاد حکومتی را ندارد. این بار نیز بنیاد فرهنگی مذهبی مصلی امام خمینی تبریز بدون توجه به ارزش تاریخی این بنای مهم که سال ها حفاظت از این شهر را یک تنه انجام داده بود، با همراهی نهادهای امنیتی شبانه، به تخریب و خاک برداری بخشی از حریم اصلی ارگ علی‏شاه پرداختند.

یکی از دوست داران میراث فرهنگی این شهر می گوید: «متاسفانه هر گونه اعتراض و خبررسانی درباره این گودبرداری با تهدید بنیاد مصلا تبریز روبه رو خواهد شد.»

او گفته است که این بنیاد با اطلاع از حساس شدن گروهی از علاقه مندان به میراث فرهنگی، با انتشار بیانیه ای نسبت به انتشار هرگونه خبر درباره موضوع ارگ واکنش نشان داد و اعلام کرد که هر کسی درباره آن خبر رسانی کند، با آن برخورد قضایی می شود.

یکی دیگر از علاقه مندان به میراث فرهنگی گفته است: «بنیاد مصلی تبریز بنایی را که مغول ها در ساخت آن همت زیادی داشتند را تخریب می کند و کسی هم جرات اعتراض ندارد.»

با این همه، رسانه های تبریز و علاقه مندان به میراث این شهر تاریخی خطرات این تهدید را به جان خریدند و برخلاف مسوولان دولتی شهر و با وجود محافظت های امنیتی از این محوطه، خبر را با عکس منتشر کردند.

تبریزی ها هم‎چنین کمپینی را برای نجات ارگ علی‎شاه راه انداختند و در نامه ای خطاب به رییس و معاون سازمان میراث فرهنگی، با یادآوری ثبت شدن این اثر در سال 1310 در فهرست آثار تاریخی به عنوان 170 اثر تاریخی ایران، به تخریب هایی که بعد از انقلاب در این اثر انجام شده است اشاره و اعلام کردند این خاک برداری تازه، بار دیگر جان ارگ علی‏شاه را لرزانده است:«در چند روز گذشته خاک‏برداری عمیق در عرصه خانه "فتح‎الله یف" و حریم مسجد علی‎شاه موجبات نگرانی شدید اهالی و فرهیختگان و دوست‎داران میراث فرهنگی تبریز را فراهم آورده است. گفته می شود که مدیریت مجموعه در نظر دارد پارکینگ طبقاتی برای مراجعین محترم مصلی و نمازگزاران گرامی احداث نماید و خاک‏برداری های انجام شده حاکی از ساخت و ساز مجدد دیگری در عرصه بنای تاریخی ارزشمند این محدوده و تداوم تخریب آثار و شواهد تاریخی مدفون می باشد. لذا خواهشمند است دستور فرمایید در اسرع وقت اقدامات لازم برای جلوگیری از ادامه خاک‏برداری صورت گیرد و موضوع از مجاری قانونی لازم پی گیری گردد تا تبریز باردیگر شاهد تخریب یکی دیگر از سرمایه های فرهنگی – تاریخی خود نباشد.»

انتشار خبرهای مربوط به ارگ علی‎شاه با واکنش های زیادی رو به رو شد به طوری که مدیر عامل «بنیاد مصلا» اعلام کرد ساخت پارکینگ به نفع مجموعه ارگ است و گودبرداری با مشورت کارشناسان انجام شده است. او چندین بار تاکید کرد که ساخت این پارکینگ حتی دیوار به دیوار ارگ علی‎شاه بدون توجه به اثراتی که دارد، مهم بوده و اصلا به نفع آثار تاریخی شهر است.

اما توجیهات مدیرعامل این بنیاد نتوانست باعث کوتاه آمدن مردم شود و در نهایت با ورود وزارت کشور و سازمان میراث فرهنگی، عملیات خاک‏برداری این سازه به طور موقت تعطیل شد تا بررسی های لازم انجام شود. دوست داران میراث تاریخی تبریز با توجه به سابقه تاریخی این بنا، خیلی مطمئن نیستند که ارگ علی‎شاه این بار بتواند از حمله مصلی به اصالت تاریخی آن نجات پیدا کند اما دست از تلاش برای نجات آن بر نمی دارند.

ارگ علی‎شاه تبریز  که حالا در مرکزی ترین نقطه این شهر واقع شده، در فاصله سال های 716 تا 724  قمری، به همت «تاج الدین علی‎شاه گیلانی»، وزیر «غازان خان» ایلخان مغول در تبریز ساخته شد. این بنای باشکوه که در قسمت جنوبی آن مسجدی بزرگ و باشکوه قرار داشت را بسیاری با «طاق کسری» مقایسه می کردند. معماری این ارگ که برگرفته از شیوه آذری است، یکی از منحصر به فردترین آثار دوران مغول در ایران به شمار می رود.  این ارگ در دوران قاجاریه، در دوره ای به عنوان انبار غلات و مهمات نظامی و در جنگ های ایران و روس به عنوان ارگ نظامی شهر مورد استفاده قرار گرفت که فرمانده سپاه ایران، یعنی «عباس میرزا» در آن، جنگ را هدایت می کرد.

این ارگ در دوران مشروطه نیز سنگر آزادی‏خواهان بود و تا پیش از تخریب بخش مهمی از آن، جای توپ های مستبدین را روی شانه خود داشت. 

این بنا به خاطر زیبایی و اهمیت، جزو نخستین بناهایی بود که ثبت میراث شد و آن را با شماره 170 در سال 1310 ملی اعلام کردند. اما انقلاب اسلامی این روند را تغییر داد. در ابتدای انقلاب و با صلاح‎دید امام جمعه وقت به نام «مسلم ملکوتی»، ساخت مصلی این شهر در کنار ارگ مطرح شد. حرف های عجیب و کارهای جنجالی او که در سال 60 از سوی آیت الله خمینی به عنوان امام جمعه این شهر انتخاب شده بود، او را به معروف ترین امام جمعه ابتدای انقلاب تبدیل کرد. ملکوتی در اقدامی عجیب، دستور به تخریب ارگ علی‎شاه تبریز داد و اعلام کرد که مصلی این شهر باید در این منطقه ساخته شود. این دستور با وجود شرایط امنیتی به خاطر ثبت ارگ علی‎شاه در فهرست آثار تاریخی، با مخالفت بسیاری از دوست داران تاریخ تبریز قرار گرفت. آن ها با استناد به تایید ثبت ارگ علی شاه، چند روز بعد از انقلاب خواستار توقف خواست امام جمعه شدند.
اما قصد مهم امام جمعه تبریز،  تخریب مدرسه «نجات» و سالن تآتر «شیر و خورشید» این شهر بود که جزو نخستین مدارس جدید و سالن های تآتر در ایران بودند و حضور افرادی چون «حسن رشدیه» را به خود دیده بودند که ملکوتی به عنوان نماینده جمهوری اسلامی، با او، اندیشه هایش و طرح وی که جایگزین کردن آموزش و پرورش مدرن به جای مکتب خانه ها بود، مخالفت داشت. سرانجام هم با وجود همه اعتراض ها، جهاد سازندگی با همراهی ملکوتی، با مواد منفجره و بولدوزر بخش هایی از ارگ و  مدرسه نجات و سالن شیر و خورشید شهر را تخریب و ساخت بنای مصلی را آغاز کردند.

بنا به اسناد تاریخی، تخریب در روز 26 آذر 1360 به وسیله بولدوزر آغاز شد و در تاریخ 9 بهمن همان سال 80درصد از دیوار ضلع شرقی ایوان ارگ (ورودی، راه پله ها و محل نصب آنترپوز) با کمپرسور سوراخ شده بود و هر بار با جاسازی حدود 26 کیلوگرم T.N.T منفجر و امر تخریب کامل شد.

بنابر نوشته کتاب «ارک علی‎شاه تبریز»، آیت الله ملکوتی (نماینده ولی فقیه در استان آذربایجان شرقی)، «طاهری» (استاندار وقت آذربایجان شرقی)، «بیاتی» و «همدانلود»( نمایندگان جهاد سازندگی) کسانی بودند که بخش مهمی از ارگ علی‎شاه را تخریب کردند.

ملکوتی در برابر اعتراض مردم اعلام کرد: «مغول ها ساخته اند و ما می خواهیم خراب کنیم و کسی نمی تواند جلوی ما را بگیرد. »

«فخاری تهرانی»، سرپرست دفتر فنی سازمان میراث فرهنگی آذربایجان  22 آذرماه 1360 در نامه ای خطاب به مدیر عامل سازمان حفاظت آثار باستانی ایران نوشت: «بنابر اظهار گروه اعزامی از جهاد سازندگی آذربایجان شرقی، جهت برگزاری نماز جمعه در نظر است قسمتی از ساختمان ارگ تخریب و تسطیح شود. خواهشمند است دفتر فنی حفاظت آثار باستانی آذربایجان شرقی را یاری نمایید.»

با ورود سازمان حفاظت آثار باستانی، بخشی از دیوار ارگ و مسجد مجاور آن در کنار مصلی این شهر باقی ماند. چندی بعد نیز دستور بر عزل ملکوتی به خاطر رفتار عجیبش در تبریز صادر شد و او شهر را با ویرانه ارگ ترک کرد. اما میراث شوم او دست سر تبریز و  ارگ برنداشت.