رقابت ایران و عربستان بر سر هژمونی منطقه ای

«توبی ماتیسن» (Toby Matthiesen) چندین ماه در سوریه و لبنان زبان عربی می خواند. از آن پس بود که به مسأله فرقه گرایی در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه علاقه مند شد. او در حال حاضر، محقق و متخصصی برجسته در دانشگاه «کمبریج» و صاحب دو کتاب درباره فرقه گرایی است.

تخصص او شیعه در حاشیه خلیج فارس و منطقه به طور کلی است. اولین کتاب او، «خلیج فرقه‎گرا: بحرین، عربستان سعودی و بهار عربی»، ماجرای اولین اعتراض های «بهار عربی» را بازگو می کند و نشان می دهد که چه گونه رژیم های حاکم به سرعت این جنبش ها را از طریق رو در رو کردنِ شهروندان سنی علیه شیعه سرکوب کردند.

کتاب دوم او، «سعودی های دیگر» که به تازگی منتشر شده است، مشکلات شیعیان را در عربستان سعودی به بحث می گذارد و نشان می دهد که چه گونه اقدامات طرد کننده حکومت، به تقویت هویت شیعه کمک کرده است. 

«ایران‎وایر» با توبی ماتیسن درباره کتاب اخیرش، فرقه گرایی در خاورمیانه، رقابت عربستان و ایران در منطقه و تأثیر اسنادِ تازه انتشار یافته «ویکی لیکس» بر روابط دو کشور گفت و گو کرده است.

الهام بخش کتاب اخیرتان، «سعودی های دیگر» چه بود؟

• وقتی در «مدرسه مطالعات شرق و آفریقا» (سواس) در مقطع کارشناسی درس می خواندم، در مورد روابط ایران و «شورای همکاری کشورهای خلیج فارس» تحقیقاتی می کردم. در آن دوران منابع چندانی در مورد شیعیان در عربستان سعودی وجود نداشت در حالی که مسأله شیعیان عربستان به دلیل موقعیت این کشور در جهان اسلام و نیز حمایت مالی سعودی ها از جنبش های ضد شیعی، اهمیت ویژه ای داشت.
  در سال ۲۰۰۷، در همان دانشگاه رساله دکترای خود را در مورد «شیعیان عربستان سعودی: سیاست هویت، فرقه گرایی و دولت سعودی» شروع کردم.
  در سال ۲۰۰۸ و ۲۰۱۱ تحقیقات میدانی را در خودِ عربستان انجام دادم و با مقامات و نیز فعالان شیعه، از گروه ها و گرایش های مختلف سیاسی مصاحبه کردم. از «استان شرقی» عربستان هم دیدار کردم. بیش‎تر شیعیان عربستان در این منطقه از کشور مستقر هستند. دشواری های تحقیقاتِ بلندمدتِ میدانی و خصلتِ در حال گذارِ شبکه های سیاسیِ شیعه باعث شد که دامنه کارهای میدانی من گسترده تر از چیزی شود که در سر داشتم. در اول کتاب به این نکته اشاره کرده ام: «این کتاب محصول مصاحبه هایی بسیار، تحقیقات میدانی گسترده و خوانش دقیق متون است. در دورانی که من تحقیقات میدانی خود را در عربستان سعودی پیش می بردم، یعنی سال ۲۰۰۸، شرایط بحث و پرسش درباره تاریخ و جلوه های معاصر شیعیانِ سعودی به گونه ای بود که دیگر نظیر آن امکان بروز نیافت. در عربستان، اواسط سال های دهه ۲۰۰۰ را سال های گفت و گوهای ملی [میان شیعه و سنی] می دانند. وجه متمایز این دوران را این نکته بیان می کنند که شیعه به همت "ملک عبدالله"، به بخشی جدایی ناپذیر از عربستان سعودی بدل شد. تاریخ نارضایتی های شیعیان و تبعیض علیه آن ها بر خلاف چند دهه گذشته، به ویژه در فاصله سال های ۱۹۷۹ تا ۱۹۹۳ که شاهد بیش‌ترین تنش بوده، همواره موضوعی بوده که سعودی ها از بحث درباره آن استقبال می کرده اند.
  وقتی در سال ۲۰۱۱ رساله دکترای خود را که شالوده کتاب حاضر است به پایان رساندم، آن چه اکنون در عربستان سعودی با ساده انگاریِ تمام "مسأله شیعه" خوانده می شود، به گونه ای بسیار متفاوت مطرح می شد. در استان شرقی کشور، شیعیان برای حقوق خود دست به اعتراض های گسترده ای زده بودند و این تصور که عربستان سعودی از ناآرامی های جهان عرب در امان است، هر لحظه تضعیف می شد.
  اکنون تحقیق در مورد عربستان سعودی و به ویژه موضوع حساسی چون "سیاست شیعه" به غایت دشوار است و دسترسی به منابع آن نیز به هیچ روی آسان نیست. من از این بخت برخوردار بودم که تحقیقات میدانی خود را در سراسر عربستان سعودی، از جمله در شهرها و روستاهای مختلفی در استان شرقی انجام دهم و دامنه جغرافیایی تحقیقاتم را به گونه چشم‎گیری گسترش دهم. نه فقط با شیعیان سعودی و فعالان مخالف که با روحانیون، روشن‌فکران، خبرنگاران در اروپا، امریکا، بحرین، کویت، سوریه و لبنان نیز مصاحبه و گفت و گو کردم. در این کشورها در چند و چونِ مطالب و نوشته های گروه های مخالف و نیز کتاب های تاریخ شیعیان سعودی تحقیق کردم. بعضی از کتاب ها را در بازارهایی در شهر "قطیف" در استان شرقی یافتم. در این بازارها می توان کتاب هایی یافت که در عربستان سعودی ممنوع هستند زیرا یا به مباحثی در باورهای دینی شیعه می پردازند و یا از روایت هایی تاریخی دفاع می کنند که با روایت حاکمان در تناقض است. بعضی از آن ها را در کتاب فروشی هایی در روستاهایی در بحرین پیدا کردم. صاحب یکی از این کتاب فروشی ها در جریان آشوب های سال ۲۰۱۱ زیر شکنجه جان سپرد. بعضی کتاب ها را در کوچه های پر ازدحامی پیدا کردم که به حرم "زینب کبری" در بیرون دمشق منتهی می شدند؛ محلی که روزگاری شیعیان خلیج]فارس[تعطیلات خود را در آن می گذراندند و حالا کارزار جنگ هایی خونین است. بعضی از کتاب ها را در کتاب خانه های شیعه در کویت پیدا کردم و نیز در دست‌دوم فروشی های عریض و طویلِ خیابان پر رفت و آمدِ "حمرا" در بیروت و در چاپ‌خانه های شیعه حومه های جنوبی این شهر؛ جایی که بیش‎تر کتاب های تاریخ شیعه سعودی چاپ و منتشر می شوند.
  بعضی کتاب ها را هم در خیابان "اجورِ" لندن یافتم و نیز در بایگانی هایی خصوصی در بریتانیا و امریکا.»

عربستان سعودی و ایران رقبای دیرینه یک‎دیگر در منطقه اند. دلایل این مسأله چیست؟

• از منظر ژئواستراتژیک، ایران و عربستان بر یکی از مهم ترین مناطق جهان تسلط دارند؛ یعنی خلیج فارس.جدا از ایدئولوژی و دین، ایران و عربستان چاره ای ندارند جز این که در هژمونی منطقه، رقبای طبیعی هم باشند. افزون بر این، ذخایر عظیم نفتیِ دو کشور به آن ها این امکان را داده که رقابت خود را به سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا بکشانند. چنین پدیده ای در عمل برای کشورهایی که ذخایر کمی دارند، ناممکن است. با این حال، رقابت و خصومت بین ایران و سعودی با رقابت های دینی و ایدئولوژیکی که خود با رقابت های استراتژیک و ژئوپولیتیک هم‎پوشانی دارد، آمیخته شده است. هر دو کشور در سیاست خارجی، تفسیر خاص خود را از اسلام به کار می برند.
  عربستان سعودی در دوران «ملک فیصل»، سیاست خارجی اسلام گرا را «ابداع» کرد تا به شیوه مؤثرتری در مقابل جریان های ملی گرایانه به رهبری «ناصر»، رییس جمهور مصر بایستد. عربستان مجموعه وسیعی از سازمان های بین المللی اسلام‌گرا را تأسیس کرد تا به این طریق رهبر بلامنازع جهان اسلام شناخته شود ولی انقلاب اسلامی در ایران بر این تصور خط بطلان کشید. انقلاب ایران به دنبال آن بود که تمام مسلمانان را اعم از این که شیعه باشند یا سنی، به دور خود جمع کند. کما این که اوایل تاحدی این کار را هم کرد. این بود که عربستان سعودی و دیگر دولت های سنی که از جاذبه های انقلاب اسلامی ایران احساس خطر می کردند، در صدد شدند تا این جاذبه های گسترده انقلاب ایران را خنثی کنند. ایران نیز بلافاصله تلاش کرد تا انقلاب خود را صادر کند و آسان ترین راه برای این کار، استفاده از گروه های مختلف شیعه در سراسر دنیا بود. ایران برای صدور انقلاب خود تمرکز ویژه ای بر شیعیان عرب داشت. تأسیس «حزب الله» در لبنان گواه خوبی برای این ادعا است. افزون بر این، ایران از شیعیان امیرنشین های خلیج فارس در کویت، بحرین و عربستان سعودی نیز حمایت می کرد. به این ترتیب، هم ایران و هم عربستان سعودی سیاست خارجیِ فرقه گرایانه را در پیش گرفتند که این خود آتش فرقه گرایی را میان دنیای عرب و جهان اسلام شعله ور کرد.
  با این اوصاف، رقابت شیعه-سنی ریشه اصلی رقابت میان ایران و عربستان نیست؛ از بسیاری جهات، رقابت شیعه-سنی که امروزه شاهد آن هستیم، نتیجه رقابت ایران- عربستان بر سر هژمونی منطقه است.

شما در اولین کتاب‌ خودتان، «خلیج فرقه گرا» می گویید که امیرنشین های خلیج فارس، به ویژه سعودی و بحرین، برای حفظ قدرت و سرکوب جنبش های دموکراسی خواه به عمد آتش فرقه گرایی را شعله ور می کنند. واقعاً در عمل چه کار می کنند؟ عاملان چه کسانی هستند؟ قربانیان چه کسانی هستند؟ و این که این فرقه گراییِ رو به رشد در حوزه خلیج فارس و خاورمیانه چه تأثیری بر جایگاه ایران در منطقه می گذارد؟

• در میان کشورهای «شورای همکاری کشورهای خلیج فارس»، بحرین شاهد بیش‌ترین اعتراض ها بوده است. در هر کشور دیگری بسیج چنین بخش عظیمی از جمعیت، یا به براندازی حکومت منجر می شد و یا به تغییر نظام سیاسی. ولی بحرین متحدان و حامیان بین المللی قدرتمندی دارد و توانست این واهمه را در میان سنی ها ایجاد کند که قدرت گیریِ اکثریت شیعه، وضیعت حکومت را به موقعیتی شبیه عراق بدل خواهد کرد؛ یعنی این که احزاب شیعه اسلام گرا به قدرت خواهند رسید و انتقام بی عدالتی های پیشین را خواهند گرفت. این استراتژی تا حد زیادی موفق بود! بنابراین، فرقه گرایی از بسیاری جهات بقای سلطنت بحرین را دست کم فعلاً تضمین کرده است. ولی جمعیت شیعه عربستان سعودی تنها ۱۵ درصد جمعیت شهری کشور را تشکیل می دهد؛ این است که عربستان با معضل بحرین رو به رو نیست. در هر حال، از این اعتقاد که تمام مشکلات خاورمیانه به نحوی ریشه در دخالت ایران شیعه و «اخوان المسلمین» دارد، به شکل گسترده ای برای محکومیت فعالان در داخل کشور [عربستان] و جنبش های سیاسی در منطقه استفاده شده است.
  برای مقابله با تهدید ناآرامی های جهان عرب در عربستان سعودی، رژیم این کشور، ناسیونالیسم سعودیِ جدیدی ارایه کرده که تا حد زیادی مبتنی بر مخالفت با شیعه و شیعه گرایی و نیز بر رقابت با ایران است. سیاست های عربستان سعودی در منطقه، به ویژه مداخله اخیرش در یمن محصول همین ناسیونالیسم جدید سعودی است.

به تازگی «ویکی لیکس» نزدیک به 60 هزار سند محرمانه و فوق سری وزارت امور خارجه عربستان سعودی را منتشر کرده است. فکر می کنید این چه تأثیری بر سیاست منطقه، به ویژه بین ایران و عربستان سعودی خواهد گذاشت؟ آیا معتقدید بر نتیجه مذاکرات هسته ای هم اثر خواهد گذاشت؟

• درز اسناد محرمانه وزارت امور خارجه سعودی نشان می دهد که این کشور فعالیت های مسلمان های شیعه را در تقریباً همه کشورهای جهان رصد می کند، شیعه گرایی و تبلیغ شیعه را با نفوذ ایران یکی می داند و پشت هر پدیده ای یک ایرانی می بیند. دقیقاً همین پارانویا است که اوضاع را بدتر می کند و در عمل، شیعیان بسیاری را به آغوش ایران کشانده (به نمونه عراق توجه کنید) و به  تصمیم های استراتژیک مشکل آفرینی هم منجر شده است (به مداخله در یمن توجه کنید).
  البته هنوز معلوم نیست چه کسانی فایل ها را به ویکی لیکس داده اند. «ارتش سایبری یمن» ادعا کرده که وزارت امور خارجه سعودی را حک کرده و البته وزرات خارجه هم وقوع حمله امنیتی را تأیید کرده است. ولی به هر حال، شناخت چندانی در مورد گروه «ارتش سایبری یمن» وجود ندارد. با این حال، حمله ها به نظر بسیار پیچیده و دقیق می آیند. در واقع، تا به حال بزرگ ترین حمله های سایبری در خاورمیانه محسوب می شوند.
  به نظر من، نمی توان این فرضیه را رد کرد که ایران و یا یکی از متحدانش در این حمله های سایبری دست داشته است. بدون شک، نحوه پخش این اخبار و اطلاعات در خاورمیانه از شبکه های رسانه ای هوادارِ ایران پیروی می کرده است؛ مثلاً، در ابتدا روزنامه «الاخبار»، حامی گروه حزب الله لبنان، تنها روزنامه ای بود که در تحلیل این اسناد با ویکی لیکس همکاری می کرد. ولی این دقیقاً تا حدی محصول نفوذی است که عربستان سعودی و دولت های حاشیه خلیج فارس طی دهه ها در رسانه های عرب داشته اند و در اسناد ویکی لیکس به همین نفوذ اشاره شده است. دوقطبی شدن و فساد رسانه های خاورمیانه به نوعی اطمینان می دهد که گزارش اسناد محرمانه به طور عمده توسط رسانه های حامی ایران، سوریه و روسیه انجام شده است.

جدا از این که منبع افشای اسناد چه باشد، نحوه پخش اطلاعات بسیاری از سعودی ها را مجاب خواهد کرد که ایران پشت ماجرا بوده است و این قطعاً روابط ایران و سعودی را وخیم تر می کند. ولی تنها زمان نشان خواهد داد که بر مذاکرات هسته ای چه تأثیری خواهد گذاشت.