بازیافت مشکوک طرح آرشیوی، شلیک تازه به شقیقه خوزستان

طرح ۵۵۰هزار هکتاری موسوم به «طرح رهبری» که در سال ۱۳۷۵ و بعد از سفر «علی خامنه ای»، رهبر جمهوری اسلامی به خوزستان به تصویب رسید، می رود تا با اجرا در دو فاز و بدون داشتن هیچ گونه مطالعات زیست محیطی، سالانه ۲۵ میلیون تن محصولات کشاورزی را در استان خشکیده و بحران زده آبی خوزستان تولید کند؛ استانی که به علت کمبود آب، این روزها درگیر جنگ داخلی شده است و ساکنان آن برای داشتن آب آشامیدنی دست به اعتراضات خیابانی زده اند.

 موسسه «جهاد نصر» مجری این طرح است. ۵۰۰هزار هکتار از  اراضی زیر سطح کشت در این طرح، در استان خوزستان و ۵۰هزار هکتار نیز در استان ایلام واقع شده است.
خبرگزاری دولتی «ایرنا» درباره این طرح نوشته است فاز اول آن که ۲۹6 هزار هکتار است، به بهره برداری رسیده و زمان نهایی برای اجرای فاز دوم طرح رهبری هم پایان سال ۱4۰۰است که در سال ۱۳۹6 کلنگ آن زده شد.

گرچه اجرای این طرح به تعویق افتاده بود اما به صورت جدی در سال ۱۳۹۲، هم‏زمان با آغاز به کار دولت یازدهم که خود را دولتی محیط زیستی معرفی می کند، عملیاتی شد.

«یدالله شمایلی»، مدیرعامل جهاد نصر در بازدیدی که اواخر سال گذشته از این طرح داشت، خبر داد که طرح رهبری با تخصیص سه میلیارد دلار از محل «صندوق توسعه ملی کشور» اجرایی شده است. او گفته بود ۱۰۰میلیون دلار از محل تخصیص ۱.۵ میلیارد دلاری این طرح برای احداث شبکه های اصلی و فرعی آب‎رسانی و زه‎کشی، به سازمان آب و برق خوزستان اختصاص یافته است تا زمینه ساز شروع فاز دوم طرح باشد. البته فاینانس خارجی را نیز یکی از راه‏های پیشنهادی برای این طرح عنوان کرده بود.

«رضا ویسه»، معاون نظارت و هماهنگ کننده معاون اول رییس جمهوری درباره الزامات زیست محیطی طرح گفته است مسایل زیست محیطی در گام دوم طرح ۵۵۰هزار هکتاری قطعا لحاظ خواهد شد و نگرانی ها و دغدغه های سازمان حفاظت محیط زیست در این خصوص مد نظر قرار می گیرد.
او خبر داده است که در این ارتباط، جلسه ای نیز با «عیسی کلانتری»، رییس سازمان حفاظت محیط زیست در تهران برگزار خواهد شد تا مجوز زیست محیطی این بخشی از طرح صادر شود.

یک فعال محیط زیست به «ایران وایر» می گوید: «کلانتری، رییس سازمان محیط زیست از همان ابتدا چراغ سبز را برای صدور مجوز زیست محیطی فاز دوم طرح نشان داده و سازمان محیط زیست با اصل اجرای طرح یا تامین آب آن مشکلی نداشته است.»

مطالعات طرح رهبری مربوط به دوره «ترسالی»، یعنی سال ۱۳7۵ است؛ سالی که خوزستان پر آب بود و چنین طرح هایی مشکلی به وجود نمی آورد. اما اجرای این طرح پس از سال ها وقفه و آن هم در شرایط کنونی که خوزستانی ها برای یک جرعه آب مجبور به مهاجرت هستند یا جان خود را در درگیری ها از دست می دهند، بسیار مشکوک به نظر می رسد.

«ناصر کرمی»، اقلیم شناس معتقد است اجرای این طرح در شرایط کنونی چیزی جز خیانت به کشور و به ویژه مردم خوزستان نیست. او به «ایران وایر» می گوید: «با توجه به خشک‏سالی در استان خوزستان، این طرح به شدت نامناسب است. در شرایطی که حتی پروژه های موجود هم باید محدود شوند، چه طور اعلام کرده اند که فاز اول مطالعات زیست محیطی ندارد و برای فاز دوم از سازمان محیط زیست مجوز خواهیم گرفت؟ در حالی که اگر فاز اول مطالعات زیست محیطی ندارد، اجرای آن خیانت است و اصلا نباید اجرا شود.»

کرمی معتقد است بیرون کشیدن این طرح از آرشیو گذشته و اجرای آن بدون داشتن مطالعات زیست محیطی بسیار مشکوک است:«باید دید علت اصلی اجرای طرح رهبری آن هم در شرایط بحرانی کنونی در خوزستان چه فوایدی را برای مجریان به دنبال دارد.»

از آن جا که برای اجرای طرح های توسعه کشاورزی باید آب کافی هم تامین شود، به نظر می رسد تمامی برنامه ریزی ها بدون در نظر داشتن وضعیت کنونی منطقه از سوی مجریان انجام شده است.

همین چند ماه پیش معاون نظارت و هماهنگ کننده معاون اول رییس جمهوری گفته بود که وزارت نیرو برای تامین آب این منطقه به طور رسمی موافقت کرده است. با این حال، او اشاره ای به محل دقیق تامین آب نکرد.

پس از آن هم «غلام رضا شریعتی»، استاندار خوزستان از حل مشکل تامین آب این طرح به دستور مستقیم رییس جمهوری خبر داد و گفت که وزارت نیرو موظف بود تا در مهلت یک ماهه، آب مورد نیاز این طرح را تامین کند. اما این اتفاق بنا به دلایل و مشکلاتی انجام نشد و در همین راستا نامه ای به رییس جمهوری نوشته شد و پس از آن، حسن روحانی به وزارت نیرو دستور صریح داد تا با قید فوریت این کار انجام شود.

شریعتی تاکید کرده است که وزارت نیرو بعد از دریافت دستور رییس جمهوری، جلساتی مفصل برگزار کرد:« در نهایت نامه تقبل تخصیص آب مرحله دوم طرح۵۵۰ هکتاری در ابعاد طرح، یعنی ۲۳۸ هزار هکتار که ۹ هزار هکتار آن متعلق به ایلام و ۲۲۹ هزار هکتار متعلق به خوزستان است، نوشته شد. هم‏چنین شهرهای شمال خوزستان مثل ایذه، باغملک، مسجدسلیمان، لالی، اندیکا، صیدون و قلعه تل که در مرحله نخست نبوده اند را نیز اضافه کردیم.»

یک کارشناس محیط زیست در این باره به «ایران وایر» می گوید:«برداشت من این است که محل تامین آب برای پروژه رهبری از یک منبع نیست؛ به عنوان مثال، برای ایلام و شهرستان های شمالی خوزستان از "دز" و "کرخه" آب برداشت خواهند کرد و در ایذه و کرخه از سد "کارون 3" این آب تامین خواهد شد.»

او اضافه می کند:«هیچ اطلاعات دقیقی در خصوص مکان های تامین آب یا میزان آب مورد نیاز برای طرح رهبری در دست‏رس نیست. با این وجود، این حجم از توسعه کشاورزی، تاثیر بسیار زیادی بر منابع آب سطحی خواهد گذاشت و حتی ممکن است یکی از دلایل برگشت آب دریا و شوری "اروندرود" هم همین طرح باشد. هم‎چنین هیچ کدام از فازهای این طرح ارزیابی زیست محیطی ندارند. بنابراین، اجرای آن می تواند لطمه جبران ناپدیری به منابع آبی باقی مانده در خوزستان وارد کند. با این حال، از آن جا که طرح به نام رهبری است، هیچ فردی جرات صحبت درباره آن را ندارد.»

روزنامه دولتی «ایران» در گزارشی در این باره نوشت: «فاز دوم طرح توسعه ۵۵۰ هزار هکتاری کشاورزی خوزستان بدون توجه به ضرورت تامین حق‏آبه تالاب ها، رودخانه‏ها، خورها و کانون های بحرانی گردوغبار خوزستان، با دریافت بخش قابل توجهی از منابع آب استان آغاز به کار کرد. این اقدام در حالی صورت می گیرد که تالاب ها، خورها و رودخانه های استان در خشکیدگی و محرومیت از آب به سر می برند و با گذشت نزدیک به یک سال از مصوبه دولت برای تامین حق‏آبه 64۰ میلیون مترمکعبی برای مقابله با ریزگردها در ۲۲۰ هزار هکتار از کانون های بحرانی استان خوزستان، وزارت نیرو هنوز حتی یک مترمکعب آب هم برای خورها و مراتعی که پیش‏تر از آب رودخانه های "زهره" و "جراحی" سیراب شده و در سال های اخیر از این حق‏آبه محروم شده اند، تخصیص نداده است.»

 در همان زمان، «احمدرضا لاهیجان زاده»، رییس اداره محیط زیست خوزستان اعلام کرده است که «ای‏سی»(EC) یا همان شوری آب رودخانه جراحی به عدد ۱۱هزار و 8۰۰ میکروموس رسیده است؛ عددی که بیش از دو برابر شوری زهکش های نیشکر است.

فاز دوم طرح رهبری که توسعه کشاورزی با محصولات آب براست، در حالی در این استان اجرایی می شود که بخش هایی از اراضی این استان به دلیل شوری باید خاک شویی شوند و زهاب شور وارد رودخانه ها می شود که موجب تلفات آبزیان خواهد شد.

از سوی دیگر، در نتیجه خاک شویی های مکرر در «طرح توسعه نیشکر» خوزستان در سال های گذشته، تالاب بین المللی «شادگان» آسیب زیادی دیده و هرساله با تلفات میلیون ها ماهی مواجه شده است.

«معصومه ابتکار»، رییس سازمان محیط زیست در سال ۱۳8۲ با تخلیه زهاب شور نیشکر به داخل تالاب شادگان موافقت کرده بود. حالا اما مشخص نیست زهاب حاصل از خاک شویی های فاز دوم طرح رهبری که دو روز قبل با حضور «اسحاق جهانگیری» در یک هزار هکتار از اراضی شلمچه و خرمشهر اجرایی شد و قرار است به ده ها هزار هکتار افزایش یابد، قرار است به کجا تخلیه شود.

گفته می شود اداره محیط زیست استان خوزستان از شاکیان اجرای طرح رهبری در خوزستان بوده و حتی شکایت خود را به جهاد کشاورزی، وزارت آب و شورای عالی آب هم برده است اما همه متفق القول گفته اند که نمی دانند چه کسی متولی اجرای طرح است و کاری از دست‏شان بر نمی آید! این در حالی است که با اجرایی شدن فاز دوم طرح، آن هم پیش از موعد مقرر و در شرایط کنونی، خوزستان وارد چالش آبی جدیدی خواهد شد؛ چالشی که نه تنها بر تشدید مشکلات ناشی از کمبود آب بلکه بر کیفیت آب استان هم تاثیرگذار است و این بار دیگر خلاصی از آن ناممکن به نظر می رسد.