بحران سوریه؛‌ دلایل اختلاف ترکیه با ایران و روسیه

ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان روسای جمهوری روسیه و ترکیه، دیروز جمعه شانزدهم شهریور برای تصمیم گیری درباره منطقه ادلب سوریه، میهمان حسن روحانی رئیس جمهور ایران در تهران بودند و با آیت الله علی خامنه ای رهبر نظام جمهوری اسلامی هم دیدار کردند.

ایران، روسیه و ترکیه سه کشور «ضامن صلح» در سوریه هستند و روسای جمهور آن تا کنون سه بار نشست سه جانبه با هم تشکیل داده اند که هر سه بار بدون حضور رئیس جمهور سوریه یا نماینده او بوده است. اقدامی که در افکار عمومی جهان و احتمالا بخشی از شهروندان سوری به دخالت در امور سوریه تعبیر می شود و آنها را در آینده در برابر پرسش‌های شهروندان سوری قرار می دهد که شاهد یکی از ویرانگرترین نزاع ها در جهان و کشتار، آوارگی و نابودی شهرهایشان بوده اند.

تنها چند ساعت پس از نشست روسای جمهور ایران، روسیه و ترکیه در تهران و اختلاف بر سر حمله نظامی به ادلب میان ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، گزارش شده که جنگنده های روسی مواضعی در ادلب را هدف حمله قرار دادند و عملیات نظامی را آغاز کردند.

 در غیاب مقام های سوریه در نشست تهران، محمدجواد ظریف چند روز پیش از این نشست به دمشق سفر و بشار اسد دیدار و اعلام کرد که «سوریه در حال پاکسازی کامل از تروریسم است و باقی تروریست‌ها باید ادلب را ترک کنند». «باید» به کار گرفته شده در اظهارات ظریف به معنی احتمال به «کارگیری زور» در صورت باقی ماندن «مخالفان» در ادلب است. دستور کار اصلی نشست یک روزه تهران هم یکدست کردن دیدگاه‌های سه کشور درباره منطقه ادلب است که آخرین استان باقی مانده سوریه در دست مخالفان بشار اسد محسوب می‌شود.

اگر بشار اسد موفق شود ادلب را در اختیار بگیرد، به معنی پایان گرفتن عملیات نظامی در این کشور است. هر سه کشور ایران، روسیه و ترکیه از یک سو و ایالات متحده آمریکا از سوی دیگر در سوریه حضور نظامی دارند. پایان عملیات نظامی در سوریه برای هرکدام از این کشورها مطلوب است اما معنی متفاوتی هم دارد. برای ترکیه به معنی شروع بازگشت سه میلیون نفر آواره سوری است که به ترکیه پناه برده اند. برای ایران و روسیه  نقطه پایان بر یک عملیات نظامی کم و بیش موفق محسوب می‌شود و برای آمریکا به معنی تقویتت احتمال پایان گرفتن دوره ریاست بشار اسد با شروع اصلاحات سیاسی و قانون اساسی جدید در سوریه است.

اما شرایط برای رسیدن به این خواسته دشوار است و به نظر می رسد که در جلسه سه جانبه تهران هم راه حل کارآمدی برای پیدا نشده است.

اختلاف ها در تهران بر سر چه چیزهایی بود؟

 هر سه کشور خواهان تسلط بشار اسد بر ادلب هستند. اما ایران و روسیه از طرح عملیات نظامی در ادلب حمایت می کنند و در برابر ترکیه از این اقدام نگران است. موضوع چیست؟

۱- ایران و روسیه می‌گویند «تروریست ها باید از ادلب خارج شوند» اما ترکیه می گوید همه مخالفان بشار اسد در ادلب «تروریست» نیستند.

۲- ایران و روسیه می‌گویند از اقدام نظامی دولت بشار اسد برای بازپس گیری ادلب حمایت می‌کنند که به معنی مشارکت نظامی این دو کشور هم است اما ترکیه می‌گوید ادلب در مذاکرات پیشین یک منطقه «کاهش تنش» تعریف شده و در شرایطی که «بخشی از مخالفان» اسد در آن امان گرفته اند، عملیات نظامی در آن «فریبکاری» است و ضمنا آوارگان بیشتری خواهد داشت که به ترکیه تحمیل می‌شود.

۳- ایران و سوریه می گویند اگر ارتش سوریه با عملیات نظامی وارد بازپس گیری ادلب نشود، «تروریست های مستقر در ادلب» ممکن است با سلاح شیمیایی جان غیرنظامیان را به خطر بیندازند اما ترکیه می گوید نگران است دولت بشار اسد از سلاح شیمیایی برای تسلط بر ادلب استفاده کند.

مهم ترین اختلاف اما درباره آتش‌بس است که دیروز در نشست سران هم خودش را نشان داد. ایران و روسیه می گویند در نبود نمایندگان گروه های مخالف بشار اسد و نماینده ای از سوی خود بشار اسد در مذاکرات تهران، نمی‌توان در بیانیه پایانی نشست سه رییس جمهور خواهان درج «آتش بس» در ادلب شد اما ترکیه بر ضرورت به کارگیری عبارت «آتش بس» در بیانیه نهایی نشست مشترک سران سه کشور تاکید داشت. در واکنش ولادیمیر پوتین با اشاره به نبود هیچ نماینده از سوی سوریه گفت که نمی توان با درج عبارت «آتش بس» برای آنها تعهد ایجاد کرد. حسن روحانی برای پایان دادن به اختلاف بین پوتین و اردوغان پیشنهاد کرد که از «تروریست های ادلب خواسته شود سلاح های خود را به زمین بگذارند»، نکته‌ای که روسای جمهور سه کشور شفاها بر آن تاکید کردند، هرچند  بعد از نشست که رجب طیب اردوغان شعری از سعدی، شاعر ایرانی با مضمون «بنی آدم اعضای یکدیگرند» خواند که تاکید دوباره بر اهمیت آتش بس بود. در سوی دیگر، روحانی در جمع بندی نشست گفت که مشکل ادلب «باید با کمترین خسارات به غیرنظامیان حل شود» که اشاره تلویحی  مجددی به احتمال عملیات نظامی قریب الوقوع در این استان است. از این زاویه، نشست تهران مطابق نظر ایران و روسیه  یعنی باز بودن گزینه نظامی در ادلب و آنچه بشار اسد به آن تمایل دارد و با بر زمین ماندن درخواست ترکیه برای «برقراری آتش بس» در استانن ادلب پایان گرفت.

روسیه تمایل دارد که پس از دو سال حضور پرهزینه نظامی در سوریه، ادلب به عنوان آخرین پایگاه مخالفان بشار اسد هرچه سریعتر در اختیار حکومت مرکزی سوریه قرار بگیرد. 

ایران هم در شرایطی که حضور نظامی اش در سوریه حالا حتی با عملیات ارتش اسرائیل علیه پایگاه‌های نظامی اش رو به رو شده، از حمایت ولادیمیر پوتین از ادامه عملیات نظامی در سوریه استقبال می‌کند و حضور نظامی خود را با هزینه کمتری مواجه می داند. بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل بارها از ولادیمیر پوتین خواسته تا به ایران بگوید کشورش حضور نظامی نیروهای ایرانی را در نزدیک مرزهایش «تحمل نخواهد کرد». اسرائیل به تازگی اعلام کرد در دو سال گذشته بیشتر از ۲۰۰حمله به مواضع ایران در سوریه داشته که در نوع خود رکودی بی سابقه از میزان درگیری مسلحانه میان دو کشور است.

در ایران میان مخالفت رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه با عملیات نظامی در ادلب همانند موضع دونالد رییس جمهور آمریکاست که به ایران و روسیه درباره عمیات نظامی هشدار داده است.

اختلاف دو کشور با یکی از سه دولت ضامن صلح سوریه که در تهران حاضر شدند عملا حل و فصل نشد. این سه کشور اما اکنون در یک وضعیت با هم اشتراک کامل دارند. هر سه تحت تحریم های یکجانبه ایالات متحده آمریکا هستند روابط بسیار سردی با دونالد ترامپ دارند. 

هزینه هایی که ترامپ و اسد به این سه کشور وارد کرده اند احتمالا آنها را علیرغم اختلافی که در تهران حل نشد، فعلا در همکاری با هم در کنار یکدیگر باقی نگه می دارد.