آیا دوران خشکسالی در ایران به پایان رسیده؟

زمین‌های خیس و چترهای رنگی، تصویر نم نم باران و صدای موسیقی؛ این بخشی از تصاویر و استوری‌هایی است که این روزها در شبکه های اجتماعی مثل اینستاگرام و فیس بوک توسط ایرانیان زیادی منتشر ‌شده اند. بارش‌های اخیر در شهرهای مختلف، کاربران ایرانی را به وجد آورده اند اما در کنار این تصاویر زیبا، نظریه‌هایی هم درباره پایان دوره خشک سالی و آغاز ترسالی در ایران از طریق فضای مجازی دست به دست می‌شود.

سال‌ها است که گفته می‌شود ایران در یک دوره خشک سالی طولانی مدت قرار دارد. «صادق ضیاییان»، رییس مرکز خشک سالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی خردادماه امسال به «باشگاه خبرنگاران» گفته بود: «طی بررسی بازه زمانی ۱۰ ساله از سال ۱۳۸۱ و بازه زمانی یک ساله از سال ۱۳۸۴، کشور در یک دوره خشک سالی قرار گرفته است و طبق نتایج بررسی ها، کماکان این سناریو طی ۳۰ تا ۵۰ سال آینده ادامه خواهد داشت.»

گزارش روزانه دفتر مطالعات آب کشور نیز شاهدی بر این ادعا است. بر اساس این گزارش، ارتفاع کل ریزش های جوی در ایران از اول مهرماه سال گذشته تا ششم شهریور امسال(سال آبی ۱۳۹۷-۱۳۹۶)، بیش از ۱۶۹.۲ میلی‌متر بوده است. بنابراین، در مقایسه با میانگین دوره‌های مشابه درازمدت که ۲۴۵.۸ میلی‌متر بوده، ۳۱.۲ میلی متر از حجم بارش‌ها در سال آبی جاری و ۶۲.۳ میلی‌متر در مقایسه با سال آبی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ کاهش یافته است.

آیا بارش باران‌های اخیر به معنای پایان دوره خشک سالی است؟  دکتر «علی ناظمی»، استاد مهندسی محیط زیست در «دانشگاه کنکوردیا» در مونترال کانادا درباره این مضوع به «ایران وایر» می‌گوید: «میزان بارش تنها قسمتی از معادله پیچیده خشک سالی است. به عبارت دیگر، افزایش میزان بارش تنها می‌تواند مرهم کوچکی بر زخم خشک سالی باشد. این ارتباط به رابطه دارو و بیماری می ماند. زیرا یک دوز دارو ممکن است علایم بیماری را به صورت مقطعی کاهش دهد اما بیمار نیازمند به یک برنامه درمانی مداوم است. به همین ترتیب، یک دوره پر بارش نمی تواند خشک سالی را از بین ببرد اما ممکن است آن را موقتا تسکین بدهد. ضمن این که در ایران دوران پربارش معمولا سبب ایجاد سیل با شدت های متوسط و شدید می شود که اثرات اجتماعی-اقتصادی آن کم تر از خشک سالی نیست.»

به گفته این استاد دانشگاه، ایران در یک منطقه آب و هوایی نیمه خشک واقع شده و پراکندگی بارش در این کشور بسیار متغیر است: «نقاطی در ایران وجود دارد مانند کویر "لوت" که از کم باران ترین نقاط جهان به شمار می رود و به عکس، نواحی دیگری مثل حاشیه دریای خزر داریم که بارش در آن حتی از میانگین جهانی هم بالاتر است. در نتیجه، ما با کشوری مواجه هستیم که دارای تغییرات شگرف مکانی و زمانی در آب و هوا است. این شرایط را همیشه داشته ایم و اتفاق جدیدی نیست.»

بر اساس اطلاعاتی که علی ناظمی از تصاویر ماهواره‌ای بارش در سطح جهانی به دست آورده است، متوسط بارش سالانه ایران در سال ۲۰۱۷، حدود ۲۳۸ میلی متر بوده که کم تر از میانگین بلند مدت سالانه در بازه زمانی سال های ۱۹۸۳ تا ۲۰۱۷ میلادی (۲۶۵ میلی متر) است. در سال ۲۰۱۸ با این که میزان نزولات جوی عمدتا در نواحی شمالی کشور نشان دهنده افزایش قابل توجه نسبت به میزان مشابه در سال گذشته بوده اما در همان بازه زمانی که ما سرخوش از دیدن بارش‌های آسمانی در مناطقی هم چون شمال کشور بوده‌ایم، حجم بارش‌ها در مناطقی مانند هرمزگان به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

میزان بارش تنها قسمتی از معادله پیچیده خشک سالی است. به عبارت دیگر، افزایش میزان بارش تنها می‌تواند مرهم کوچکی بر زخم خشک سالی باشد.

تماشا در یوتیوب

ناظمی معتقد است نمی‌توان صرفا بر اساس میزان بارش‌ها گفت که ایران دوره خشک سالی را پشت سر گذاشته و وارد دوره ترسالی شده است. هم چنین نمی‌توان ادعا کرد که با افزایش بارش باران، خشک سالی در ایران از بین می‌رود: «حتی اگر روایت افزایش ۵۰ درصدی بارش در شمال ایران را (که در خودِ همین عدد عدم قطعیت زیادی نهفته است) به کل کشور تعمیم دهیم، به میزان ۳۵۷ میلی متر در سال می‌رسیم که حدود ۴۰ میلی متر از بارش ثبت شده در سال ۲۰۰۴ بیش تر است. اما  دقیقا در همان سال که میزان بارش بالاتر از متوسط بلند مدت سالانه بوده است، ما  شاهد بروز مشکلات بسیاری در زمینه کمبود منابع آبی و حتی خشکیدگی دریاچه ارومیه بودیم.»

ناظمی تاکید دارد که خشک سالی در ایران بیش تر از این که نشات گرفته از طبیعت باشد، انسان ساز است: «یعنی یک سری اتفاقات و تصمیم‌گیری‌ها، از جمله رشد بی‌رویه جمعیت که در سه دهه گذشته ۲.۵ برابر شده، الگوی نامناسب مصرف و نداشتن یک طرح جامع بهره‌برداری از منابع آبی در ۶۰ سال گذشته در ایران باعث شده اند تا به شرایط فعلی برسیم. بنابراین، نمی‌توان با افزایش موقتی میزان بارش‌ها مدعی شد که خشک سالی تمام شده است. باید دید خشک سالی و کمبود آب را چه گونه تعریف می‌کنیم. اگر ما از وجود جمعیت انسانی در ایران صرف نظر کنیم، حجم بارش ها در سال ۲۰۱۷ یا حتی بارش های بسیار کم تر هم برای ادامه حیات طبیعت ایران کافی هستند. در نتیجه، دلیل خشک سالی در ایران، اجتماعی-اقتصادی است. زیرا جمعیت بالغ بر ۸۰ میلیونی ایران بیش تر از آن که آب قابل استحصال داشته باشد، نیاز آبی‌ برای مصارف اجتماعی-اقتصادی خود تعریف کرده است.»

باران و پایان خشک سالی این روزها در حالی یکی از پرطرف دارترین بحث‌ها در فضای مجازی است که برخی از کارشناسان نسبت به آن واکنش نشان داده و بر این باورند که این طرحی برای سرگرم کردن مردم و پرت کردن حواس شان از حقایق این روزهای کشور است. «ناصرکرمی»، استاد «دانشگاه ترونهایم» نروژ در کانال تلگرامی خود در این باره نوشته است: «این ادعاها، ترسالی دروغ در خشک سالی آسمان و یک پروپاگاندای رسانه‌ای است که می‌کوشد ابعاد تغییر اقلیم و خشک سالی در ایران را کاهش دهد.»

اینستاگرام پر از تصاویر باران است؛ از شیشه‌های باران خورده تا زمین‌های خیس، از شیروانی‌های پرآب تا آسمان بارانی؛ تصاویری که چشم نواز هستند اما نوید هیچ چیزی نمی‌دهند؛ نه پایان خشک سالی و نه آغاز ترسالی...