نابودی فوک خزری تیر خلاص حیات خزر

چشمانش را پوشانده‌اند تا وحشت نکند. قایق تکان می‌خورد و تن او هنوز از ترس شکارچیان می‌لرزد. منجی او آرام در گوشش زمزمه می‌کند: «نترس و با تمام قدرت شنا کن. نگذار دست هیچ شکارچی به تو برسد.»این‌ها تصاویری از نجات  یک فوک خزری است. در سال‌های اخیر تعداد زیادی از آن ها به دست صیادان و شکارچیان افتاده و کشته شده‌اند.

فوک خزری گونه‌ای مهاجر است و معمولا نیمی از سال را در نیمه جنوبی دریاچه خزر سپری می‌کند. در فصل زمستان گروهی از آن ها که به بلوغ رسیده‌اند و قادر به تولید مثل هستند، به سواحل شمالی خزر سفر می کنند تا توله‌های خود را بر روی سطوح یخ زده آب به دنیا بیاورند. آن ها سالانه تنها یک توله به دنیا می‌آورند. این فوک ها در راس هرم غذایی خزر و سمبل دریاچه «کاسپین» هستند. فوک‌های خزری معمولاً به دنبال غذا به بخش‌های میانی و جنوبی دریای خزر، از جمله آب‌های ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان مهاجرت می‌کنند. عمر آن‌ها تقریبا ۳۵ سال است و تنها پستانداران دریای خزر و کوچک ترین گونه فوک در دنیا به شمار می روند.

در حالی که این گونه ارزش بسیاری در حفظ اکوسیستم دریاچه خزر دارد اما امروزه تنها ۱۰۰ هزار قلاده از آن در جهان باقی مانده است. بر اساس آمارهای مرکز حفاظت از فوک خزری، سالانه سه تا شش هزار مجوز قانونی شکار برای به تور انداختن این فوک ها در کشورهای حاشیه خزر صادر و به همین علت حدود ۹تا ۱۲ هزار قلاده فوک خزری در سال تلف می‌شوند. از اوایل قرن بیستم تاکنون بیش از ۹۰ درصد از فوک‌های خزری از بین رفته‌اند؛ اتفاقی که به باور یکی از اعضای مرکز حفاظت از فوک خزری، خطر بسیار جدی برای کاسپین محسوب می‌شود.

توقف شکار قانونی فوک کاسپین مهم ترین اقدام برای مقابله با کشتار این جانور ارزشمند است اما متاسفانه بی کاری و فقر در تمام نواحی خط ساحلی خزر چالشی است که این هدف را با مشکل مواجه می کند.

او در این باره به «ایران وایر» می گوید: «طبیعت قادر به جبران این کاهش جمعیت نخواهد بود چرا که عواملی مانند مرگ و میر بر اثر بیماری‌ها، کاهش ذخایر غذایی خزر، تغییرات اقلیمی و عدم وجود سیاست‌های حفاظتی از این موجودات بر وخامت اوضاع افزوده است. با وجود این شرایط نگران کننده، در صورتی که تغییری انجام نشود، فوک خزر در آینده‌ای نه چندان دور محکوم به انقراض است.»

این محقق تاکید دارد که نجات این گونه مساوی است با نجات دریای خزر و بنابراین مرکز حفاظت از فوک خزری برای رسیدن به این هدف از هیچ اقدامی فروگذار نخواهد کرد. عوامل تهدید کننده تنها پستاندار دریاچه خزر از دید او، شکار توسط انسان، بیماری‌ها، آلودگی‌های زیست‌محیطی، کاهش منابع غذایی و تغییرات آب و هوایی و اقلیمی هستند اما از میان تمامی عوامل یاد شده، نقش تخریبی و تاثیرگذار انسان مهم ترین تهدید به حساب می‌آید:«این تاثیر هم به صورت مستقیم از طریق شکار تجاری، کشتار به دلیل حس نادرست رقابت بر سر منابع دریایی و گیر افتادن تصادفی در تورهای ماهی گیری و هم به شکل غیرمستقیم مانند ایجاد آلودگی‌ها، تخریب زیستگاه‌ها و صید بی رویه منابع غذایی خزر اتفاق می‌افتد.»

این عضو مرکز حفاظت از فوک خزری بر این باور است که از میان عوامل غیرمستقیم که فوک خزری را تهدید می‌کنند، آلاینده‌های دریایی از مهم‌ترین عوامل هستند.
به گفته او، تحقیقات این مرکز نشان می دهند این آلاینده‌ها سبب تضعیف سیستم ایمنی بدن فوک‌ها و کاهش میزان تولدهای سالانه آن‌ها می شوند:«آلاینده‌ها بر روی سیستم تولید مثلی آن‌ها تاثیر منفی دارند و باعث کاهش قدرت باروری آن ها می شوند.»

او در پاسخ به این سوال که چرا باید از فوک خزر محافظت کرد، می گوید:«خلقت فوک خزر به عنوان عضوی از مجموعه جانداران دریاچه خزر قطعا بی دلیل نیست. اصولا وظیفه هر حیوان شکارچی، از جمله فوک خزری در نهایت کنترل سلامت یک مجموعه زیستی است. به این صورت که شکارچیانی مانند فوک‌ها در اغلب موارد موفق به صید موجودی می‌شوند که ضعیف‌تر و کندتریا بیمار باشد. لذا حذف حیوانات بیمار از چرخه زیستی موجب می‌شود تا نسل آینده این موجودات نسلی قوی‌تر و سالم‌تر باشند و این امر در نهایت منجر به حفظ گونه‌های حیات وحش در طبیعت می‌شود. با حذف یک شکارچی طبیعی از مجموعه، به مرور در بین موجوداتی که به ظاهر از خطر شکارچی در امان مانده اند، ژن‌های معیوب و بیماری‌های مختلف گسترش می یابند و سرانجام موجبات کاهش جمعیت آن ها فراهم می‌شود.»

این روند به عقیده این محقق اکنون به صورت محسوس در دریاچه خزر قابل مشاهده است و نسل گونه‌های مختلف ماهیان را تهدید می‌کند. می گوید البته هم اکنون فعالیت‌های حفاظتی از یک طرف و کنترل سلامت این موجودات از طریق تحقیقات و بررسی‌های آزمایشگاهی از سوی دیگر با هدف جلوگیری از تخریب محیط زیست و نجات کل مجموعه زیستی در حال انجام است.

از سال ۲۰۰۸ میلادی اقداماتی برای حفاظت از فوک خزری در ایران انجام شده است که می‌توان به قرار دادن نام این گونه در لیست حیوانات در معرض خطر انقراض «IUCN»، آغاز اقدامات حفاظتی در کشورهای حوزه خزر و تلاش‌ برای محدود کردن مافیای شکل گرفته شکارچیان فوک در شمال این دریاچه اشاره کرد. در سال ۲۰۱۰ نیز اولین مرکز حفاظت از فوک خزری در ایران راه‌اندازی شد که با کمک نیروهای بومی امداد و نجات و ماهی گیران منطقه تاکنون موفق به نجات تعداد زیادی از فوک‌های آسیب دیده و گیر افتاده در تورهای ماهی گیری شده است.

در سال ۲۰۱۷ نام این موجود در لیست «کنوانسیون جهانی حفاظت از گونه‌های مهاجر حیات وحش» ثبت شد و وزیر محیط زیست روسیه مجوزشکار فوک را در سال ۲۰۱۸ به مدت یک سال ممنوع اعلام کرد. تلاش ها در جهت ممنوعیت دایمی شکار در روسیه هم چنان ادامه دارد.

 با این وجود، اقدامات انجام شده برای نجات فوک خزری تاکنون کافی نبوده است و آمارها نشان می‌دهند که سالانه تعداد بسیار زیادی از این گونه که حیات دریاچه خزر به آن وابسته است، توسط انسان شکار می‌شوند. این کشتار در سواحل شمالی خزر به اوج خود رسیده است. یک جانورشناس در این باره به «ایران وایر» می‌گوید: «توقف شکار قانونی فوک کاسپین مهم ترین اقدام برای مقابله با کشتار این جانور ارزشمند است اما متاسفانه بی کاری و فقر در تمام نواحی خط ساحلی خزر چالشی است که این هدف را با مشکل مواجه می کند. زیرا شکار فوک خزری بیش تر با هدف اقتصادی انجام می شود و به ویژه کشور روسیه از چربی این حیوان در صنایع خود استفاده می‌کند. بنابراین، در کنار توقف شکار باید با استفاده از ابزار آموزشی، به حاشیه نشینان خزر آموخت که احیای نسل این موجودات خود می‌تواند چاره‌ای مناسب برای حل بخشی از مشکلات آن ها باشد.»

به باور او، حضور این موجودات در منطقه عامل موثری در جذب گردش گر از سراسر جهان است و با آموزش در این باره می‌توان در بین مردم محلی نیز اشتیاق ایجاد کرد تا از تلفات فوک خزری کاسته شود.

دریاچه خزر این روزها با مشکلات زیادی مثل ورود آلاینده‌ها و کاهش گونه‌های ارزشمندی هم چون ماهی خاویار مواجه است. بنابراین، انقراض و نابودی فوک خزری، گونه‌ای که در راس هرم غذایی این دریاچه قرار دارد و از افزایش ژن‌های معیوب و ناقص جلوگیری می‌کند، می‌تواند به منزله شلیک تیر خلاصی به حیات آن باشد.