یهودی ستیزی و تخریب بنای تاریخی مدرسه آلیانس اصفهان

فرزانه حاجیلو؛ شهروندخبرنگار، اصفهان

در بین مدارسی که توسط «میسیونرها» در ایران تأسیس شده، مدرسه‎هایی که فرانسوی‌ها بنا کرده‎اند، جایگاه ویژه‌ای دارند. دلیل آن، فعالیت گسترده و چشم‎گیر آن‎ها در توسعه فرهنگ و جذب جوانان ایرانی بوده است. عمده‌ترین مدارس فرانسوی در ایران، مدرسه‌های «سن لویی»، «فرانکو پرسان»، «سن ژوزف» و «آلیانس بنی اسرائلیت» بودند.

میسیونرها، گروهی از فعالان مذهبی بودند که با توسل به روش‌های آموزشی، کمک‌های بهداشتی و تعلیم فرهنگی، سعی در ترویج عقاید مذهبی کلیسا در نقاط مختلف جهان داشتند.

میسیونرهای فرانسوی حتی موفق شدند در برخی از نقاط ایران، نخستين مدارس مدرن را تاسیس کنند؛ نمونه‌اش در شيراز، مدرسه «آليانس» بود که در سال ۱۳۲۰هجری قمری برای يهوديان تاسيس شد.

مدرسه آليانس از مدارس مذهبی نوين بود. اين مدرسه فرانسوی‌زبان، شاخه‌ای از «آليانس جهانی» اسراییلی به شمار می‌رفت که با مرکزیت پاريس اداره می‌شد. موسسان آن، هدف خود را هم‌دردی با يهوديان و جلوگیری از آزار آن‎ها اعلام می‎کردند. اجازه تاسيس اين مدرسه توسط «ناصرالدين شاه قاجار»، در سفر او به فرانسه صادر شد.

تفاوت مدرسه آليانس با ديگر مدارس مذهبی فرنگی، از جمله «لازاريست‌ها»، در نوع نگاه و هدف‌شان بود. يهوديان در اين مدارس قصد تبليغ يا بهره‌برداری از دين را به علت ممنوعيت تبليغ دينی و گرويدن به دين يهود برای مسلمانان یا مسیحیان و زرتشتیان ایران نداشتند. در حقیقت، این مدارس برای یهودیان، محفلی برای کنار هم نشستن دانش‌آموزان یهودی بود. نخستین مدرسه‌ آلیـانس يهـود در ایران، در تهران آغاز به کار کرد و بعد در همدان و سومین آن در اصفهان.

آرام آرام شعبه‎های دیگر مدرسه آلیانس در شهرهای مختلفی هم‎چون کرمانشاه، سنندج، رشت، شیراز، خرم‌آباد، نهاوند، بروجرد، یزد، کاشان و بیجار دایر شدند.

با آغاز جنگ جهانی اول و برهم خوردن اوضاع مالی تجار يهودی در ايران، این مدارس به حالت تعطيل درآمدند. اما کمی پس از جنگ، دوباره قفل‎های در مدارس باز شدند. اگرچه عمر بازگشایی آن‎ها چندان زیاد نبود. وقتی نظام «پهلوی» روی کار آمد، سرنوشت اين مدارس هم مانند ديگر مدارس خارجی، تعطيلی بود.

شهريورماه سال ۱۳۲۰ بود که درهای این مدارس با نام جدید «مدارس ملی اتحاد»، دوباره باز شدند. روزنامه «تربیت» درباره این مدارس نوشته بود: «فایده آلیانس برای فرانسوی‌ها، رواج دادوستد است و برای ما، مدد مهام علمی و صنعتی. در این صورت جای آن دارد که از ملت نجیب و هنرمند فرانسه ممنون باشیم که در ضمن نفع خود، خیر ما را نیز منظور داشته‌اند.»

به دلیل سطح علمی بالای این مدارس، مشاهیر زیادی در آن زمان جزو دانش‌آموختگان مدارس اتحاد (آلیانس) بودند. وقتی پوشه‌های بازمانده از دانش‌آموزان سال‌های حیات این مدارس را ورق می‌زنیم، به نام‌هایی مانند «ابوالحسن صدیقی»، «میرزاده عشقی»، «جواد بدیع‌زاده»، «محمد قزوینی»، «حاج علی رزم‌آرا»، «حاج حسین‌آقا ملک»، «عبدالحسن آذرنگ»، «احمدعلی سپهر»، «غلامحسین صدیقی» و بسیاری دیگر می‌رسیم.

اما سرنوشت این مراکز دانش‌پروری طی چهار دهه اخیر چندان روشن نبود. در حالی که حفاظت از آثار تاریخی کشور یکی از وظایف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‎گری است، به نظر می‌رسد درآمیختن دیدگاه‌های سیاسی و مذهبی مانع از حفظ این آثار ملی و باستانی شده است.

پس از انقلاب اسلامی در ایران، یهودیان با شعارهای ضد اسراییلی تحت فشار قرار گرفتند و بسیاری از آن‏ها مجبور به ترک ایران شدند. اما آثار تاریخی مهمی از آن‌ها در کشور باقی ماند که باید منهای هر نوع دیدگاه مذهبی یا سیاسی، مورد مصونیت قرار بگیرند. یکی از این آثار، مدرسه آلیانس در اصفهان است.

این مدرسه‌ اول آگوست سال ۱۹۰۱ با کمک یهودیان خیرخواه اصفهان و به مدیریت شخصی به نام «خُرزوَق» افتتاح شد. در اولین سال، ۲۲۰ دانش‌آموز در این مدرسه نام‌نویسی کردند. الیانس اصفهان در سال بعد ۳۵۰ دانش‌آموز داشت. مدرسه دخترانه‌ آلیانس هم که در آغاز ۷۵ دانش‌آموز پذیرفته بود، پس از سه سال، میزبان۲۷۰ دانش‌آموز شد. این مدرسه اصفهانی غذا و پوشاک مورد نیاز دانش‌آموزان خود را نیز تامین می‌کرد.

این مدرسه را امروز هم می‌توان در خیابان «هاتف» اصفهانی، خیابان «مشیر»(یخچال)، جنب کوچه «شریعتی»، در یک محله تجاری پیدا کرد. آلیانس اصفهان به شماره ۳۱۷۷۷ و در تاریخ هجدهم بهمن‌ماه سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. 

این مدرسه که در محله‌‎ای یهودی نشین قدیمی اصفهان قرار دارد، از سال ۱۳۹۵ به منظور بازسازی و مرمت تعطیل شد ولی هیچ بازسازی در آن رخ نداده و به حال خود رها شده است. به نظر می‌رسد حتی بازسازی هم بهانه‌ای برای تعطیلی‌ آن بوده است.

حالا خبر ‌رسیده است که بخشی از سقف آن ریزش کرده و چون به بنایی متروکه بدل شده، مکانی مناسب است برای خرید و فروش یا مصرف مواد مخدر و شب‌خوابی برخی از بی‌خانمان‎ها.

یکی از ساکنان کوچه شریعتی در پاسخ به این که چرا بازسازی و ترمیم این بنای تاریخی متوقف شده، حرف‌هایی را که از کاسبان محل شنیده است، بازگو می‌کند:«شهرداری، شواری شهر و آموزش و پرورش تصمیم گرفته‌اند از مدرسه قدیمی، یک مجتمع تجاری بسازند.»

یعنی محلی که یک قرن محفل دانش‌آموختن کودکان و نوجوانان اصفهانی بود، به مرکزی برای فروش لوازم خانگی تبدیل خواهد شد.

مدرسه آلیانس با نام‎های دیگری از جمله «اتحاد»، «یهودی‌‌ها»، «فرانسوی‌‌ها» و مدرسه «شهید حلبیان» شناخته می‌شود؛ همان مدرسه‌ای که سریال «قصه‌های مجید» در آن فیلم‎برداری شد. این مدرسه را با حیاطی بزرگ، گچ‎بری‎های بی‎نظیر، ستون‎های حجاری شده و سازه‌ای به سبک اروپایی، از بناهای اواخر دوره قاجار به یاد داریم.

این مدرسه به لحاظ حقوقی به نظر می‌رسد باید متعلق به «انجمن یهودیان اصفهان» باشد ولی می‌گویند در وقف‎نامه «اتحاد جهانی آلیانس» آمده است اگر تعـداد دانـش ‌آمـوزان کلیمـی بـه ۲۵ نفـر برسـد، مدرسه می‎‌بایست هم‎چنان به آن‎ها اختصاص داشته باشد و در غیر این صورت، مسلمانان به شرط این که مدرسه را به عنوان یک مکان آموزشی حفظ کنند، می‎توانند از آن به عنوان جایی برای تحصیل استفاده کنند.

محله‌ای که این مدرسه در آن واقع شده است، پیش از انقلاب، مرکز زندگی یهودیان ایران بود. اما بعد از انقلاب بنا به دلایل سیاسی، این محله هم از جمعیت یهودیان خالی شد. حالا به جز یک خانواده یهودی، اقلیت دیگری در آن‌جا زندگی نمی‌کند.