آوارگی به روایت تصویر؛ گزارشی از نمایشگاه اقلیم حیرانیِ محمد صیاد

شهروندخبرنگار

«دلم می‌خواست نمایشگاه عکسی در مورد آوارگان جنوب کشور خودمان برگزار کنم اما به هزار دلیل که به یکی از آن‌ها هم نمی‌توانم اشاره کنم، مقدور نشد.»
این را «محمد صیاد» می‌گوید؛ عکاسی که حالا نمایشگاه عکس‌هایش از رنج آوارگان و کوچ کُردهای عراق به خاک ایران با عنوان «اقلیم حیرانی»، در «مرکز نبشی» تهران برپا است.

محمد صیاد، از پیش‌کسوتان عکاسی خبری، متولد ۱۳۲۶ در بندر انزلی است. در نوجوانی به تهران آمد و در آتلیه «فتو پلانزا» مشغول به کار شد. عکاسی را آموخت، سپس در سال ۱۳۴۸ وارد کانون خبرنگاران شد و فعالیت حرفه‌‌ای خود را آغاز کرد.

حدود ۷۰ تصویری که صیاد در فاصله سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۰ از کوچ کُردهای عراق ثبت کرده است، حالا بر دیوارهای مرکز نبشی نقش بسته‌اند و تاریخ را روایت می‌کنند؛ روایتی دردناک از روزگار اعمال فشار حکومت «صدام حسین» بر کردهای عراق و مهاجرت اجباری آن‎هان‎هآا.

کردهای عراق از شهرهای حلبچه، جانا، صلاح‌الدین، کرکوک، حاجی عمران، تنومه، بصره و اربیل در عراق گذشته و به شهرهای باختران، سرپل ذهاب، پاوه، پیرانشهر، سنندج، سردشت، زیوه و مرز سِرو در ایران رسیده‌اند. محمد صیاد سه سال مدام تصاویری از آن‌ها ثبت کرده است. تصویر پیرزنی با یک کلاه نمدی بر سر و پشت به کوه، یکی از تاثیرگذارترین تصاویر این نمایشگاه است. انگار در چشم‎های پیرزن هیچ رمق و امیدی باقی نمانده است.

«هنگامه»، یکی از بازدیدکنندگان این نمایشگاه، خودش عکاس مطبوعات است. رو به روی همین عکس می‎ایستد و می‌گوید: «رنج کوچندگان و آوارگان کُرد عراقی به نظرم همه‌‌اش در این عکس خلاصه شده است. چین‌های صورت پیرزن حکایت غریبی از حالش دارند.»

صیاد در مورد لحظه ثبت عکس‌ها اما توضیح زیادی نمی‌دهد: «فقط همین قدر می‌دانم که اگر این اتفاق دل و مغزم را درگیر نمی‌کرد، هیچ عامل دیگری نمی‌توانست مرا سه سال با این مسیر همراه کند.»
یکی دیگر از عکس‌ها، آوارگان را میان چادرهایی که وسط کوه‌ها و بیابان برپا شده‌اند، نشان می‌دهد؛ زنان و بچه‌ها، چراغ خوراک پزی و قابلمه‌هایی که رها شده‌اند. هیچ‌کس به دوربین نگاه نمی‌کند و انگار همه آدم‌های داخل عکس دچار بهت و حیرت شده‌اند.
«آرمین»، یکی دیگر از بازدیدکنندگان نمایشگاه می‌گوید: «حیرانی بهترین توصیف برای این تصویر است. انگار آدم‌های این قاب مسخ شده‌اند. بهت دارند و سردرگم هستند و احتمالا نام نمایشگاه از همین عکس گرفته شده است؛ اقلیم حیرانی.»

او هم ۱۰ سالی است که عکاس خبرگزاری است: «من فکر می‌کنم پررنگ‌ترین ویژگی آقای محمد صیاد که در قاب‌هایش، زندگی و حتی راه رفتن او مشهود است، فکور بودن است. انگار همیشه قاب بسته را در ذهنش دارد. قبل از عکاسی می‌داند چه می‌خواهد و فقط برای رسیدن به آن تلاش می‌کند.»

محمد صیاد عکاس لحظاتی از تاریخ ایران است که با مفاهیم سیاسی، اجتماعی فرهنگی و قومیتی ما گره خورده‌‌اند؛ جنگ، انقلاب، درگیری‌های سیاسی و تاثیر آن‎ها بر زندگی فردی و جمعی. روایت‌های صیاد تمام روزهای پر فراز و نشیب این کشور را در برمی‌گیرند.

محمد صیاد درفاصلهٔ بین سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷، با روزنامه «آیندگان» در بخش‌های سیاسی، ورزشی و اجتماعی همکاری کرد. در آستانه انقلاب ۵۷، در حالی که هنوز در روزنامهٔ آیندگان مشغول به کار بود، همکاری خود را با خبرگزاری «آسوشیتدپرس» آغاز کرد که تا سال ۱۳۸۰ ادامه یافت. صیاد از آغاز جنگ ایران و عراق، به صورت مستمر برای تهیه عکس و ارسال آن به این خبرگزاری، به جبهه‌ها می‎رفت. عکس‌های او در مقاطع مختلف تاریخ ایران معاصر، مثل انقلاب و دوران جنگ، در چند کتاب به چاپ رسیده‏اند.

صیاد در سال ۱۳۵۸ به اتفاق «کاوه گلستان»، کتاب «شورش» را منتشر کرد که گزارشی تصویری از روزهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی است. او در سال ۱۳۵۹ به خاطر عکس‌های مربوط به شکست نیروهای «دلتا» در عملیات طبس، موفق به دریافت جایزهٔ بهترین عکاس خاورمیانه شد.  

محمدصیاد درباره برگزاری نمایشگاه اقلیم حیرانی می‌گوید: «میل قلبی خودم به برگزاری این نمایشگاه در حال حاضر نبود چون با همهٔ وجود معتقدم این تعداد عکس برای نمایش رنج و آوارگی کُردهای عراق کم است. اما با اصرار دوستان در "بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس" این نمایشگاه را برگزار کردم و دو هفتهٔ آینده هم در همین مرکز از کتاب همین مجموعه رو نمایی خواهد شد. کتاب عکس اقلیم حیرانی با بیش از  ۱۰۰ عکس منتشر شده که نسخهٔ کامل‌تری از آثار موجود در نمایشگاه امروز است.»

زبان بدن صیاد، نوعی نگرانی و فکر مشغولی را به وضوح نشان می‌دهد. خودش در این باره می‌گوید: «طی این حدود ۵۰ سال کار حرفه‌‌ای، هر جا که قابی از من دیده می‌شود، این حس را دارم. کم‎تر به خاطر این است که چه گونه قضاوت می‌شوم و بیش‎تر به خاطر این است که پیش خودم می‌گویم نکند حق مطلب را ادا نکرده باشم.»