بیش از هزار کشته و آماری از مبتلایان که هنوز ادامه دارد، ماحصل تغییر ژنتیکی ویروس کرونا است که این بار از شهر «ووهان» چین، شیوع پیدا کرد و به دیگر جغرافیاهای جهان رسید. هنوز تحقیقات پزشکی به درمان یا واکسنی برای آن دست پیدا نکرده است و انسان‌ها در همه‌گیری این ویروس، جان می‌بازند. تصاویر غم‌انگیزی از قرنطینه شهر «ووهان» و ارتباط‌گیری مردم از بالکن‌های آپارتمان‌هایشان در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود و نگرانی عمومی که در همه‌جای جهان به چشم می‌خورد.
شهر «ووهان» مرتب ضدعفونی می‌شود، پزشکان از سراسر جهان شبانه‌روز مشغول مطالعه روی این ویروس هستند و مسافران چین، مورد آزمایش قرار می‌گیرند تا بلکه زنجیره انتقال این ویروس، کنترل شود؛ اما هنوز این اتفاق نیفتاده و هرروز، در گوشه‌ای از جهان ممکن است فردی مبتلا شود. البته این ویروس دوره پنهان دوهفته‌ای دارد و ممکن است در برخی جغرافیاها، علایم اولیه شناسایی آن مورد توجه قرار نگیرد. خطرهایی که می‌تواند این همه‌گیری را شدت دهد و آمار تلفات را بالا ببرد.
روز گذشته روزنامه ایران در گزارشی نوشت صبح روز دوشنبه این هفته مسوولان یکی از بیمارستان‌های تهران در تماس با تلفن خدمات اضطراری گزارش داده‌اند که یک زن شصت‌وسه ساله که در این بیمارستان بستری بوده جان خود را ازدست‌داده است. در این گزارش به‌احتمال مرگ این بیمار درنتیجه ابتلا به ویروس کرونا اشاره‌شده و نوشته شده بود تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. بااین‌حال «کیانوش جهانپور»، رییس مرکز اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت این موضوع را تکذیب کرد. او به ایرنا گفت: «شایعاتی که در برخی رسانه‌ها ازجمله رسانه‌های معتبر در مورد وجود موارد مشکوک یا فوت فردی به علت ابتلا به ویروس کرونا منتشرشده، صحت ندارد.
برای اطلاعات بیشتر و علمی درباره این نوع از ویروس کرونا، با دکتر «کامیار علایی»، رییس انستیتو بهداشت جهانی و آموزش بین‌الملل گفت‌وگو کردیم. این گفت‌وگو روز گذشته به‌صورت زنده از طریق شبکه‌های اجتماعی ایران‌وایر پخش شد.
برای شروع شاید بهتر باشد که درباره خود این ویروس صحبت کنیم. اینکه از چه خانواده‌ای است و اولین نمونه‌های آنچه سالی کشف شد، چقدر تلفات داشت و درمان آن در آن زمان بعد از چه مدت به دست آمد و چه بود؟
این ویروس از خانواده کرونا ویروس‌ها است که در میان حیواناتی مثل خفاش، شتر، گربه، بعضی از گاوها و حتی گورکن‌ها سابقه دارد. ویروس‌ها هر چند سال یک‌بار تغییر ژنتیکی می‌دهند و برای همین می‌توانند از حیوان به انسان سرایت پیدا کنند. برای سال‌های سال این ویروس میان حیوانات شیوع داشت. اولین بار که این ویروس به شکل گسترده میان انسان‌ها مشاهده شد، سال ۲۰۰۲ و در چین بود. سندروم تنفسی به‌عنوان «سارس» و بعدتر در سال ۲۰۱۲ به‌عنوان «مرس» در عربستان شناسایی شد که از طریق شتر به انسان منتقل می‌شد. آخرین نمونه آن‌هم در سال ۲۰۱۹ - ۲۰۲۰ بازهم در چین پدیدار شد.
ویروس جدید در مقایسه با دو ویروس قبلی یعنی «سارس» و «مرس» از میزان واگیر بیشتری برخوردار است. این ویروس می‌تواند از طریق آلودگی دست یا قطره‌های تنفسی هم انتقال یابد. از سوی دیگر، میزان مرگ‌ومیر آن بسیار کم‌تر از دو مورد قبلی است. در «سارس» ده درصد افراد فوت شدند و در «مرس» ۳۴ درصد؛ اما میزان مرگ‌ومیر این ویروس زیر ۳ درصد است؛ یعنی باوجود پایین‌تر بودن میزان مرگ‌ومیر، بیماری‌زایی آن بیشتر است. تقریبا ۸۲ درصد افرادی که به این ویروس مبتلا می‌شوند، علایم ساده‌ای مثل سرماخوردگی دارند. مثل سرفه و تنگی نفس و در مواردی هم تب. برای همین برخی از مبتلایان ممکن است بیماری را جدی نگیرند، معاشرت داشته باشند و باعث انتقال آن از انسانی به انسان دیگر شوند. به‌طور متوسط هر فرد مبتلا می‌تواند بین ۳ تا ۵ نفر را به این عفونت آلوده کند. برای همین در مدت کوتاهی، این همه‌گیری شدت پیدا کرد. از طرفی برخلاف «سارس» که ۹۰ درصد مبتلایان تب می‌کردند و همین مساله شناسایی را آسان‌تر میکرد، در این نوع از ویروس، ممکن است مبتلایان نشانه‌ای نداشته باشند و حتی قبل از بروز هر علامتی، عفونت را منتقل کنند. در موارد قبلی که مرگ‌ومیر بالاتر بود، مسیر انتقال بسته می‌شد اما در خصوص این ویروس، انتقال آن ساده‌تر است.
به شیوع این ویروس از حیوان به انسان اشاره کردید. در گزارش‌های تازه گفته‌شده که حیوانات خانگی نمی‌توانند ناقل این بیماری باشند. آیا از نظر علمی می‌شود نوع حیوان را در ابتلا و انتقال این نوع از ویروس مشخص کرد؟
بستگی دارد که حیوان در معرض ویروس بوده باشد یا خیر. دقیقا مثل انسان. اگر فردی در معرض مبتلایان نباشد، این عفونت به بدنش منتقل نخواهد شد. حیوان هم همین‌طور است. اگر حیوانی در معرض تماس با حیواناتی که در چین هستند نبوده باشد، از ابتلا به این ویروس در امان است. برای همین ابتلای حیوانات در ایران منتفی است. تنها مساله درباره ایران، انتقال انسان به انسان است.
هم «سارس» و هم حالا این نوع از ویروس کرونا از چین شیوع پیدا کرده است. آیا دلیل خاصی دارد؟
این عفونت می‌توانست در هر جای دیگر جهان اتفاق بیفتد. مثل «مرس» که از عربستان شروع شد. مهم این است که تغییر ژنتیکی در حیواناتی صورت گرفت که در آن منطقه بودند و بیماری هم از همان‌جا شروع شد. در این مورد، بیماری از بازار ماهی‌فروش‌ها و فرآورده‌های دریایی آغاز شد و ویروس تغییر ژنتیکی یافته، به افرادی که در معرض آن بودند منتقل شد. بعدتر هم افرادی که در یک بازار بزرگ بودند آلوده به این عفونت شدند. برای همین بایستی بتوانیم این زنجیره انتقال انسان به انسان را کنترل کنیم. تنها راهش گرفتن شرح‌حال از افرادی است که به پزشک مراجعه می‌کنند. درصورتی‌که ممکن است تنها علایم ساده سرماخوردگی را داشته باشند اما عامل مهم دیگر، سابقه سفر طی دو هفته پیش از بیماری به چین است. شیوع این ویروس، با سال نو چینی مصادف شد برای همین بسیاری از مردم به این کشور سفر کردند. باید از همگی آن‌ها شرح‌حال گرفته شود و آزمایش بدهند. این آزمایش‌ها به نفع افراد است چون به‌موقع تحت درمان‌های حمایتی قرار می‌گیرند. درمان قطعی وجود ندارد. از سوی دیگر باعث می‌شود به دیگر نزدیکانشان انتقال ندهند.
نشانه‌های ابتلا به این ویروس چیست؟ چه علایمی آن را از سرماخوردگی یا آنفولانزا تفکیک می‌کند؟ دوره پنهان این ویروس چه مدت است؟
مهم‌ترین مساله‌ای که باعث تفکیک آن از سرماخوردگی می‌شود، شرح‌حال سفر در دو هفته گذشته به چین و خصوصا استان‌هایی است که بیشترین آلودگی را دارند. پس اگر فردی این سابقه را ندارد، به‌هیچ‌وجه جای نگرانی نیست. از طرفی در انتقال این ویروس، تماس نزدیک مدنظر است یعنی از طریق قطره‌ای تنفسی مثل مواقع سرفه و عطسه یا تماس از طریق دست‌های آلوده؛ مثلا اگر در سالنی فردی مبتلا حضور داشته باشد، عفونت به فردی که در آن‌سوی سالن، با فاصله از او قرار دارد، منتقل نمی‌شود. تنها عامل نگرانی ارتباط با افرادی است که در دو هفته گذشته، سابقه سفر به این مناطق را دارند.
دو هفته دوره پنهان این ویروس است. طی این دو هفته فرد مبتلا یا خوب می‌شود که اکثرا بهبود پیدا می‌کنند یا وضعیت سلامت فرد، وخیم‌تر می‌شود یعنی دچار تشدید تنگی نفس و نارسایی تنفسی می‌شود. خصوصا در افراد بالای شصت سال یا کسانی که بیماری‌های قلبی، زمینه‌ای یا دیابت دارند که خطر مرگ‌ومیر برایشان بیشتر است.
گفتید اکثر مبتلایان بهبود پیدا می‌کنند؛ اما اخبار بیشتر حول مرگ‌ومیر قربانیان است.
با توجه به آمارها، بیش از ۴۴ هزار مورد ویروس شناسایی شده است و ۲.۵ درصد فوت کرده‌اند؛ یعنی بقیه یا خوب شده‌اند یا در حال بهبودی هستند؛ اما دو نتیجه نهایی طی دو هفته مشخص می‌شود. در روزهای اول آغاز این ویروس، اطلاعات از سوی حکومت چین مخفی نگه داشته شد و حتی پزشکی که شیوع آن را هشدار داده بود به «تشویش اذهان عمومی» متهم شد. همین پنهان‌کاری باعث شد که همه‌گیری شدت پیدا کند. خصوصا که سال نوی چینی بود و مردم در حال دیدوبازدید. از طرف دیگر چون در اعلام موارد اولین تاخیر وجود داشت، گزارش‌ها و آمار را کم‌تر از واقعیت اعلام کردند و چه‌بسا ارقام بیشتر از آن بوده باشد. طبق آمار اعلام‌شده طی سه روز گذشته، نسبت موارد جدید شناسایی‌شده نسبت به روز قبل، کاهش موقتی داشته است؛ اما این مساله نمی‌تواند معیاری برای کنترل همه‌گیری ویروس باشد. درحالی‌که مدام اعلام شد که چین توانسته است این همه‌گیری را کنترل کند. از طرفی، طی چند روز نمی‌توان با قطعیت اعلام کرد که این شیوع، کنترل شده است و از سوی دیگر، اگر کنترل می‌شد دو نفر از بالاترین مقام‌های وزارت بهداشت چین به خاطر عدم توانایی در کنترل این عفونت، اخراج نمی‌شدند. پس هنوز کنترل نشده است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت، براساس محاسبات آماری، تخمین زده می‌شود که این مساله تا ماه آوریل ادامه خواهد داشت؛ یعنی حداقل تا دو ماه دیگر با این ویروس دست‌وپنجه نرم خواهیم کرد. ممکن است شدت آن کم‌تر شود اما کماکان وجود خواهد داشت.
چرا تا آوریل؟ این زمان براساس چه نوع محاسباتی تخمین زده شده است؟
برای چنین تخمینی الما‌ن‌های مختلفی را در نظر می‌گیرند. مثل نسبت جمعیتی و جغرافیایی که این ابتلا در آن وجود داشته است. میزان گستردگی، پروازهای کنسل‌شده، تماس‌های غیر مرتبطی که کم‌تر شده و موارد دیگر که روش‌های آماری است؛ اما هیچ‌کدام دقیق نیست؛ مثلا در سال ۲۰۰۲ - ۲۰۰۳ «سارس» توسط یک فردی که از آسیای جنوب شرقی به تورنتو رفت، به ابتلای بیش از ۱۷۰ نفر ختم شد. یا در فردی که از عربستان به کره جنوبی رفت و بیش از ۱۰۰ نفر را در یک بیمارستان مبتلا کرد. پس نمی‌توان به‌طور قطعی گفت که این عفونت کنترل می‌شود. ویروس در بدن تداوم پیدا می‌کند. برای همین اگر فرد مبتلا با دیگران تماس نداشته باشد و این ویروس از بدنش پاک‌سازی شود، زنجیره انتقال بریده خواهد شد.
در حال حاضر پزشکان بسیاری از سراسر جهان به چین رفته‌اند یا آزمایشگاه‌های بسیاری در دنیا مشغول تحقیق روی این ویروس هستند. از نظر علمی الان دقیقا کجای رویارویی با این ویروس هستیم؟
بعد از پنهان‌کاری در روزهای اولیه، همه‌گیری این ویروس پذیرفته شد و سیاست‌های چین تغییر پیدا کرد. از طرفی تجربه مواجهه با «سارس» هم وجود داشت. نخست‌وزیر چین بلافاصله اعلام کرد که در این خصوص باید شفاف‌سازی صورت بگیرد و مسوولان محلی نیز عذرخواهی کردند. آمار غلط در حدی بود که رییس سازمان جهانی بهداشت ابتدا فکر میکرد که این ویروس همه‌گیر نیست اما بعد که اطلاعات درست اعلام شد، او به چین رفت و جدی بودن این مساله را عنوان کرد. اقدام مهم چین این بود که ساختار ژنتیکی این ویروس را شناسایی کرد و در دسترس محققان جهان قرار داد. برای همین بسیاری از مراکز تحقیقاتی دنیا شبانه‌روز در حال بررسی برای ایجاد واکسن نیز هستند. البته واکسن باید چندین مرحله را طی کند که خودش باعث آسیب‌زایی به افراد نشود. ممکن است چندین ماه تا یک سال هم طول بکشد؛ اما متاسفانه هنوز هیچ‌گونه درمان قطعی شناسایی نشده است. در حال حاضر از درمان‌های ویروسی که برای سایر بیماری‌ها مثل اچ‌آی‌وی و آنفلوانزا، استفاده می‌شود، بهره می‌گیرند که ممکن است در ممانعت از تکثیر ویروس نقش داشته باشد؛ اما این هم قطعی نیست و تحت کارآزمایی بالینی قرار نگرفته است تا تاثیر آن راستی‌آزمایی شود.
معمولا درباره ویروس‌های جهش‌یافته این‌طور گفته می‌شود که پس یک دوره، با هر بار انتقال تضعیف می‌شه تا بالاخره از بین برود. آیا درباره ویروس کرونا هم روند به همین شکل است؟ درواقع دوره‌اش با قربانی‌هایی که می‌گیرد تمام می‌شود؟
بحث جهش با باعث کنترل متفاوت است. مدت‌ها طول می‌کشد تا ویروس جهش پیدا کند مثل آنفولانزا که هر بار اسم جدیدی پیدا می‌کند. در گذشته آنفولانزا در اسپانیا تعداد بسیاری قربانی گرفت. بعد از جهش این ویروس، انتقال و همه‌گیر شدن آن، اگر زنجیره انتقال در بین انسان‌ها کنترل شود، باعث می‌شود که بعد از مدتی ویروس قابل‌انتقال نباشد؛ اما به این معنی نیست که در آن مدت کوتاه دوباره جهش دیگری پیدا می‌کند تا غیرفعال شود. چون برای جهش زمان بیشتری لازم است. شانس تکثیرهای روزانه در هر فردی می‌تواند متفاوت از فردی دیگر باشد. برای همین مهم‌ترین عامل تاثیرگذار در کنترل این عفونت، شکستن زنجیره انتقال است.
آیا عامل اصلی جهش‌یافتگی این ویروس مشخص شده است؟ روایت‌های بسیاری داریم که حاکی از انتقال آن از حیوان به انسان است. یا شنیده‌هایی که میان بسیاری از مردم پیچیده، مثل نوع تغذیه. حتی در برخی مقالات از حیواناتی مثل خفاش یا مورچه‌خوار فلس‌دار یاد شده. آیا چنین تحلیلی یعنی اشاره به نوع تغذیه و حیواناتی مشخص، علمی است؟
علت آن‌که در ابتدا، راه انتقال ویروس مشخص نبود، ابهام در ماهیت آن ویروس بود. محققان می‌دانستند که این ویروس از خانواده «کرونا ویروس‌ها» است اما جزییات دیگری نداشتند. از سوی دیگر علایم آن‌هم با دو مورد قبلی که اشاره کردم، متفاوت بود. معلوم نبود که افراد با چه نوع حیواناتی برخورد داشتند. بعد از بررسی‌ها، احتمال اصلی فرآورده‌های غذایی دریایی مطرح شد و سایر فرآورده‌های حیوانی مثل مورچه‌خوار فلس‌دار. اما به‌طور دقیق نمی‌توان گفت که لزوما از این حیوانات یا فرآورده‌های غذایی گرفته شده است. اما می‌توان قطعی گفت که بسیاری از این فرآورده‌های غذایی تازه مصرف می‌شوند پس حرارت کافی برای از بین رفتن ویروس‌ها وجود ندارد. تنها راه انتقال آن تماس مستقیم است؛ یعنی شانس ابتلا برای کسی که به چین سفر کرده و حالا به رستورانی چینی آمده بیشتر است. ممکن است چشم‌های او آبی باشد اما به خاطر سفر به چین، شانس ابتلای بیشتری دارد تا کسی که این نشانه‌ها را ندارد و در رستورانی چینی غذا مصرف می‌کند.
درحالی‌که میزان کشندگی این ویروس کرونا فقط ۳ درصد عنوان‌شده و میزان مرگ‌ومیر آن بسیار پایین‌تر از آنفولانزا است، چرا تا این حد بزرگ و نگران‌کننده شده؟
درست است که میزان مرگ‌ومیر این ویروس کم‌تر است اما همین کم‌تر بودن، باعث می‌شود که افراد مبتلا باعث انتقال بیشتر شوند. اگر افراد به‌راحتی بمیرند، شانس انتقال پایین می‌آید. مساله بعدی این است که این نوع از همه‌گیری در این نوع خاص از ویروس کرونا سابقه نداشته است. درحالی‌که ما با آنفولانزا کاملا آشنایی داریم و می‌دانیم که به‌طور متوسط چند نفر در سال به آن مبتلا می‌شوند. درباره این ویروس هیچ دانشی وجود نداشت. در روزهای اول شیوع این ویروس گفته بودم که اگرچه میزان مرگ‌ومیر این نوع ویروس کم‌تر است اما چون شانس انتقال بالاتری دارد، در بلندمدت کشندگی بیشتری نسبت به «سارس» و «مرس» خواهد داشت. همین هم شد. اهمیت این نوع ویروس، همه‌گیری آن است که اگر به‌موقع اطلاع‌رسانی و کنترل نشود، به‌راحتی می‌تواند درصد کشندگی بیشتری هم ایجاد کند.
البته شایعات بسیاری هم شنیده شد که کشورهای سرمایه‌دار برای زمین زدن اقتصاد چین این ولوله خبری را ایجاد کرده‌اند یا حتی خود چین باعث این شیوع شده است.
این حرف‌ها، اظهارات سیاست‌زده است. حتی گفتند آزمایشگاهی چینی در این شهر باعث شیوع این ویروس شده. بله در آن شهر آزمایشگاهی هست اما هیچ کشوری چنین خودزنی نمی‌کند و ویروسی وارد جمعیتش نمی‌کند که غیرقابل‌کنترل باشد. گفتند می‌خواستند سهام را کاهش دهند. همه این‌ها شایعه است؛ مثلا همین ویروس «مرس» در عربستان بود. این اتفاق در آینده می‌تواند در جغرافیای دیگری رخ بدهد. مهم‌ترین مساله این است که اطلاعات را از منابع رسمی به دست بیاوریم و از ابتلا به این عفونت پیش‌گیری کنیم. بحث اصلی، بهداشت فردی است که رعایت آن باعث کنترل این نوع عفونت و هر نوع عفونت تنفسی می‌شود؛ مثلا در فرهنگ ایرانی ما عادت به روبوسی و دست دادن داریم. حالا می‌توانیم به‌جای دست دادن دست‌هایمان را مشت کنیم و به هم بزنیم، وقت سرفه و عطسه از دستمال استفاده کنیم یا با دستمان یا ساعدمان جلوی دهانمان را بگیریم. درواقع سعی کنیم چون یکدیگر را دوست می‌داریم، این ویروس را به هم ندهیم. دست‌هایمان را مرتب با آب و صابون و حتی الکل بشوییم. این‌ها مسایل پایه‌ای است اما در عمل، رعایت نمی‌شود.
استفاده از ماسک چقدر می‌تواند پیشگیرانه باشد؟
ماسک مانعی برای کاهش انتقال تعداد ویروس‌ها به محیط و بیشتری اثر آن برای مبتلایان به ویروس است. یک قطره تنفسی می‌تواند تا چهار متر به خارج از دهان ما پرتاب شود. ماسک شدت، تعداد و فاصله پرتاب این قطرات را کم می‌کند. از سوی دیگر، ماسک‌ها باید تعویض شوند چون از کناره‌های آن‌هم قطره‌های تنفسی خارج می‌شوند. درواقع استفاده از ماسک به افرادی توصیه می‌شود که در تماس مستقیم با مبتلایان هستند. حتی گفته می‌شود از دستکش هم می‌توان استفاده کرد. دستکش هم بیشتر برای افرادی است که در تماس نزدیک با مبتلایان یا موارد مشکوک هستند.
شما در برخی از گفت‌وگوهایتان هشدار داده بودید که این ویروس به ایران و افغانستان هم خواهد رسید. آیا اطلاعات موثقی داریم که در این دو کشور هم نمونه‌هایی وجود داشته باشد؟ بسیاری از مخاطبان ما ابراز نگرانی کرده‌اند که به دلیل بی‌اعتمادی به حکومت ایران، وجود و شیوع این ویروس در ایران مخفی نگه داشته می‌شود. آیا ممکن است اطلاع‌رسانی نشود؟
سوال سختی است. اعتماد عمومی به حکومت ایران کاهش پیدا کرده است و از طرف دیگر این ویروس ممکن است در هر جغرافیایی وارد شود؛ حتی ایران و افغانستان. هر کشوری که در تماس مستقیم با چین یا رفت‌وآمد به آن باشد، بالقوه در خطر است. ما خوشبختانه مرز زمینی یا دریایی با چین نداریم. پس تنها راه ورود آن هوایی است. اگر وزارت بهداشت سیستم‌های کنترلی را در فرودگاه دقیق کند و همچنین بیماریابی کند یعنی افرادی را که در دو هفته گذشته از چین به ایران سفر کرده‌اند بدون توجه به ملیت آن‌ها مورد ارزیابی قرار دهد، می‌تواند موارد مشکوک را شناسایی کند. اگر موردی شناسایی‌شده و اطلاع‌رسانی صورت نگرفته، به‌هرحال ما بالاخره مطلع خواهیم شد. چون ویروس حداقل سه تا پنج نفر را مبتلا می‌کند. درسی که از چین به‌عنوان کشوری کمونیستی باید بگیریم، عدم مخفی‌کاری است. برای همین توصیه می‌کنم که همکاری بین‌بخشی صورت بگیرد. وزارت بهداشت به‌تنهایی مسوول نیست بلکه باید وزارت امور خارجه و وزارت کشور نیز با آن همکاری کنند. از سوی دیگر، موارد مشکوک باید جدی گرفته شوند و پرسنل پزشکی آموزش ببینند که هدف پیش‌گیری است و نه درمان. پس اگر فردی دچار علامت شد و به مرکز درمانی مراجعه کرد و سابقه سفر به چین یا افرادی را داشت که از چین آمده‌اند، نباید به خاطر سطحی بودن علایم، مرخص شود.
در پایان این گفت‌وگو آیا توصیه‌ای برای مخاطبان دارید؟
هر فردی می‌تواند به این عفونت در ایران مبتلا شود. هنوز خبری مبنی بر ورود این ویروس به ایران نشنیده‌ایم. این فرصتی برای ما است تا از لحاظ ارتقای سطح بهداشتی اطلاعات بیشتری کسب کنیم و همان‌طور که گفتم در معاشرت‌هایی که داریم، اگر سرما خورده‌ایم یا به آنفولانزا مبتلا هستیم، دست ندهیم و روبوسی نکنیم. در فرهنگ ما گاهی عدم این رفتارها، توهین محسوب می‌شود درحالی‌که چون فردی را دوست داریم، باید جلوی احتمال انتقال بیماری را بگیریم. با این روش رفتاری هم می‌توانیم اطلاع‌رسانی کنیم و هم فرهنگ غنی‌مان را در حوزه سلامت، ارتقا دهیم. در کنار آن، همه‌چیز را برعهده وزارت بهداشت نگذاریم و بخش‌های غیردولتی هم بایستی در این خصوص بیشتر فعال شوند. همچنین، افراد شاخص مثل هنرمندان اطلاع‌رسانی کنند تا دسترسی مردم به اطلاعات درست بیشتر شود.
مطالب مرتبط:
ویروس کرونا؛ سایه وحشت روی زندگی شهروندان ایرانی
ویروس «کرونا»؛ وزارت بهداشت نه اطلاعیه رسمی به بیمارستان‌ها داده، نه لباس و ماسک مخصوص
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر