هواپیمای حادثه‌دیده ارتش از کجا آمده؟

صبح روز شنبه ۴مرداد۱۳۹۹، یک فروند هواپیمای آموزشی پی سی-۷ نیروی هوایی ارتش با شماره سریال ۹۹۱۵-۷ به علت نقص فنی در حین ماموریت آموزش ناوبری از اصفهان به یزد و به دنبال خاموش شدن موتور هواپیما مجبور به فرود اضطراری در کنار جاده روستای کبریت از توابع شهر ورزنه شد. در جریان این حادثه، دانشجو و استاد خلبان هواپیما هیچ آسیبی ندیدند و به هواپیما نیز آسیب جدی وارد نشد. این هواپیما نخستین پیش‌نمونه پروژه تی-۹۰ یعنی ارتقای پی سی-۷های نیروی هوایی ارتش بود که مجری طرح آن شرکت هواپیماسازی ایران (هسا) است. در حال حاضر تعداد ۲۲ فروند از این هواپیما به طور عملیاتی در خدمت اسکادران ۸۲ آموزشی خلبانی کارشناسی پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی «بابایی» (خاتمی) در اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله به بررسی تاریخچه این هواپیما، نقش کنونی‌شان در آموزش خلبانان نیروی هوایی ارتش و پروژه ارتقای آن در هسا می‌پردازیم.

تلاش جهت بومی‌سازی آموزش خلبانی در نیروی هوایی شاهنشاهی

بخش عمده‌ای از آموزش خلبانان هواپیماهای نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران در ایالات‌متحده و پاکستان صورت می‌گرفت. پیش از انقلاب و در دهه ۱۳۵۰ شمسی زمانی که نیروی هوایی ایران روند سریع پیشرفت و افزایش توان رزمی خود را از طریق به خدمت‌گیری صدها جنگنده تازه خریداری‌شده اف-۴، اف-۵ و اف-۱۴ پی می‌نمود فاقد ظرفیت کافی جهت آموزش بومی خلبانان خود بخصوص خلبانان جنگنده در ایران بود. به همین دلیل نیروی هوایی ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای جهان بخصوص نیروی هوایی آلمان غربی با ارسال دانشجویان خلبانی به ایالات‌متحده تلاش می‌نمود تا روند آموزش مقدماتی و پیشرفته خلبانان جنگنده خود را تسریع بخشیده و تمرکز یگان‌های شکاری خود را به امر آموزش رزمی و تکمیلی این خلبانان در خاک خود معطوف کنند.

این روند از اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی و با به‌کارگیری جنگنده‌های اف-۴ی و اف-۵ اِی و بی تسریع گردید. دانشجویان خلبانی جنگنده پس از پایان دوره‌های آموزشی خود در این دو کشور، آموزش‌های رزمی و تکمیلی خود را در گردان یا اسکادران‌های ۱۱ و ۲۳ (بعدا ۴۳) آموزشی فرماندهی هوایی که به ترتیب در پایگاه‌های یکم و دوم (بعدا چهارم) آموزشی فرماندهی هوایی واقع در دزفول و مهرآباد تهران می‌گذراندند و درنهایت بین اسکادران‌های شکاری تاکتیکی نیروی هوایی تقسیم می‌شدند. این روند تا سال ۱۳۵۶ به این شکل ادامه داشت تا اینکه دولت شاهنشاهی ایران دو قرارداد عمده جهت خرید تعداد زیادی از هواپیماهای نظامی شامل ۱۶۰ فروند جنگنده اف-۱۶اِی و بی (F-16A and B) را با دولت ایالات‌متحده منعقد کرد.

 در آن سال‌ها و با تحویل تدریجی جنگنده رهگیریهای پیشرفته گرومن اف-۱۴ آتامکت (Grumman F-14A Tomcat) به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران و با تاسیس پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی در اصفهان جهت استقرار و عملیات دو اسکادران از چهار اسکادران این جنگنده‌ها، نیروی هوایی شاهنشاهی تصمیم به بومی‌سازی امر آموزش خلبانی هواپیماهای جنگنده و تاسیس یک مرکز آموزش خلبانی پیشرفته در این پایگاه شکاری گرفت. با توجه به اینکه خلبانان ایرانی در دوره آموزشی مقدماتی و پیشرفته خود از هواپیماهای سبک پیستونی سسنا تی-۴۱ (Cessna T-41) و بیچکرافت تی-۳۴ بی (Beechcraft T-34B) در ایالات‌متحده استفاده می‌کردند، تصمیم گرفته شد که نمونه‌های مشابه این هواپیماها از ایالات‌متحده خریداری شود.

 جهت آموزش مقدماتی، تعداد ۱۶ فروند بیچکرافت اف.۳۳سی بونانزا (Beechraft F.33C) از ایالات‌متحده آمریکا خریداری شد که پیش‌تر ۱۳ فروند از آن در دو مدل اِی و سی جهت امور مراسلاتی و ارتباطی پایگاه‌های نیروی هوایی مورد استفاده واقع شده بودند. همچنین برنامه خرید شمار بیشتری از این هواپیمای آموزشی مقدماتی وجود داشت که با وقوع انقلاب لغو شد. در کنار بونانزا، نیروی هوایی ایران برنامه خرید هواپیمای آموزشی پیشرفته بیچکرافت تی-۳۴سی توربو منتور (Beechcraft T-34C Turbo Mentor) در دست داشت و در این راستا نیز یک فروند از این نوع هواپیما جهت ارزیابی از سوی کارخانه سازنده به ایران ارسال شد که در تاریخ ۲۵آبان۱۳۵۶ در محل فرودگاه مهرآباد سانحه داد.

خریداری هواپیمای پی سی-۷ از سوئیس تنها چند روز پیش از ورود آیت‌الله خمینی به تهران و پیروزی انقلاب یا شورش ۱۳۵۷، دولت بختیار اقدام به فسخ  قراردادهای خرید هواپیماهای نظامی شامل ۱۶۰ فروند اف-۱۶ نمود تا یکی از درخواست‌های انقلابیون و بخصوص جناح ملی مذهبی را اجابت نماید. پس از انقلاب نیز سایر قراردادهای نظامی با ایالات‌متحده لغو و حتی برنامه فروش شماری از جنگ‌افزارهای تحویل‌شده شامل جنگنده ره‌گیرهای اف-۱۴آ نیز توسط دولت موقت در دست اجرا بودند که درنهایت عملی نشدند. به دنبال لغو این قراردادها، آموزش خلبانان نیروی هوایی ارتش به‌کلی متوقف شد. برنامه خرید هواپیمای تی-۳۴سی از ایالات‌متحده و تشکیل مرکز آموزش خلبانی نیروی هوایی ارتش در اصفهان کنسل شد.

به دنبال اخراج، بازخرید و بازنشستگی پیش از موعد، بازداشت و حتی اعدام بسیاری از خلبانان نیروی هوایی ارتش ایران پس از انقلاب و سپس به علت کشته شدن و اسارت بسیاری دیگر در ماه‌های نخست جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ارتش با کمبود بیش‌ازحد خلبان بخصوص جنگنده مواجه شد و در این راستا روند اعزام دانشجوی خلبانی به پاکستان از سر گرفته شد. در زمان فرماندهی سرتیپ «هوشنگ صدیق»، تصمیم به بومی‌سازی آموزش خلبانی در ایران گرفته شد و در این راستا مهندسی معکوس و ساخت هواپیمای بیچکرافت اف-۳۳سی بونانزا جهت آموزش مقدماتی خلبانان در جریان پروژه پرستو در فرودگاه دوشان تپه از سر گرفته شد. همچنین برای آموزش پیشرفته خلبانی نیز تعداد ۸۰ فروند هواپیمای آموزشی پی سی-۷ که بسیار مشابه با تی-۳۴سی آمریکایی بود از سوئیس در سه قرارداد خریداری شد.

در سال ۱۳۶۲  و ۱۳۶۳ تعداد ۳۵ فروند از هواپیماهای آموزشی توسط دولت سویس تحویل ایران گردید اما تحویل ۴۵ فروند دیگر با لابی‌گری دولت عراق و تحت‌فشار دولت ایالات‌متحده آمریکا لغو گردید. نیروی هوایی عراق از سال ۱۳۵۹ کاربر این نوع هواپیمای آموزشی بود. در آن سال سرویس اطلاعات یا استخبارات عراق طی یک عملیات روانی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را که به‌تازگی یک یگان هوایی با استفاده از هواپیماهای غصبی یا توقیفی شرکت‌های هواپیمایی خصوصی چون پارس‌ایر تشکیل داده بود متهم به استفاده از این هواپیماهای آموزشی جهت تشکیل گردان‌های کامیکازه به‌منظور حمله به ناوگان کشتی‌های جنگی آمریکایی نمود.

 در یک مصاحبه با ماهنامه صنایع هوایی در اسفند ۱۳۸۵، «محمدحسن خداوردی»، بنیان‌گذار نیروی هوایی سپاه پاسداران افشا نمود که پس از انتشار شایعه مبنی بر تشکیل اسکادران‌های کامیکازه در نیروی هوایی تازه‌تاسیس سپاه توسط روزنامه کیهان لندن در سال ۱۳۶۴ او تصمیم گرفته تا نه‌تنها این خبر را رد نکند بلکه جهت مطرح نمودن نام یگان هوایی تازه‌تاسیسش در نماز جمعه سخنرانی کرده و این خبر را تایید کند! تایید این خبر کذب توسط وی باعث شد تا دولت عراق موفق شود تا مقامات آمریکایی را جهت تحت‌فشار قرار دادن دولت سویس مجاب نموده و از تحویل ۴۵ فروند پی سی ۷ آموزشی دیگر به نیروی هوایی ارتش جلوگیری کند. این هواپیماها بعدا مجهز به تیربار و راکت انداز شده و جهت مقابله با هلیکوپترهای هوانیروز و هوادریای ارتش ایران به نیروی هوایی عراق واگذار شده و موفق شدند تا ده‌ها فروند هلیکوپتر ارتش ایران را در طول جنگ منهدم کنند.

برنامه ارتقا ناوگان پی سی۷

در سال‌های دهه ۶۰ شمسی، تاسیسات شرکت صنایع هواپیماسازی ایران که در زمان زمامداری دولت شاهنشاهی ایران جهت ساخت و مونتاژ هلیکوپترهای بل ۲۱۴ اس تی (Bell 214ST) و جنگنده‌های اف-۱۶ در شاهین‌شهر اصفهان احداث شده بود مجری پروژه سیمرغ جهت تبدیل هواپیماهای جنگنده اف-۵آ (F-5A) تک کابین به نوع آموزشی اف-۵بی (F-5B) دو کابین با کمک صنایع هوافضای پاکستان گردید. در کنار این پروژه، مهندسی معکوس و ساخت هواپیمای پی سی-۷ نیز با استفاده از قطعات اضافی خریداری‌شده از سویس و همچنین لاشه پی سی ۷های سانحه‌دیده تحت نام پروژه اس-۶۸ به ریاست دکتر «امیر ناصر اخوان» در سال ۱۳۶۸ آغاز و در نتیجه آن تعداد ۱۰ فروند از این هواپیما به‌طور بومی در کشور ساخته شد و به نیروی هوایی ارتش واگذار شد. در ابتدا نیروی هوایی ارتش دارای دو اسکادران ۸۶ و ۸۷ آموزشی جهت کاربری این هواپیماهای آموزشی بود که پس از پایان جنگ این دو اسکادران ادغام و به اسکادران ۸۲ آموزشی خلبانی کارشناسی یا یو پی تی (Undergraduate Pilot Training) تبدیل شدند.

در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی و به دنبال برنامه نیروی هوایی ارتش جهت ارتقای ناوگان جنگنده‌های اف-۵ ای و اف (F-5E and F) خود تحت پروژه «راه ابریشم ۲» با کمک متخصصان چینی و تجهیز آن‌ها به آلات دقیق پیشرفته (دارای نمایشگرهای چندمنظوره به‌جای آنالوگ) در مرکز اوج نیروی هوایی در فرودگاه مهرآباد، تصمیم به انجام پروژه‌ای مشابه جهت تجهیز هواپیماهای آموزشی پی سی-۷ به این نوع آلات دقیق نیز گرفته شد. درنهایت در سال ۱۳۹۰، شرکت هسا پس از انعقاد یک قرارداد عهده‌دار تجهیز این هواپیماها به کابین شیشه‌ای (Glass Cockpit) مجهز به نمایشگرهای چندمنظوره نشان‌دهنده‌های اطلاعات پروازی در کابین جلو و عقب این هواپیما گردید.

پس از پایان فاز تحقیقاتی و مطالعاتی پروژه در سال ۱۳۹۳، یک فروند پی سی-۷ اسکادران ۸۲ آموزشی خلبانی کارشناسی (82nd UPT Squadron) با شماره سریال ۹۹۱۵- ۷ که جهت اورهال یا بازآمد در هسا به سر می‌برد تبدیل به نخستین پیش نمونه این هواپیما گردید. سرانجام پس از ۵ سال در تاریخ ۲۷مرداد۱۳۹۸، این هواپیما در یک عکس ماهواره‌ای در تاسیسات شرکت هسا رصد شد. در همان روزها، تست‌های پروازی این هواپیما که تی-۹۰ نام‌گذاری شده بود در دست اجرا بود. درنهایت در مهر ۱۳۹۸، این هواپیما به اسکادران ۸۲ آموزشی خلبانی کارشناسی در پایگاه هشتم شکاری تاکتیکی واگذار شد. لازم به ذکر است که تعداد سه فروند پی سی-۷ دیگر در حال حاضر تحت ارتقا در شرکت هسا هستند و معلوم نیست حادثه برای نخستین پیش نمونه این پروژه در روز گذشته در برنامه ارتقا آن‌ها وقفه‌ای ایجاد می‌کند یا خیر.

براساس آمار معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش که در اختیار نگارنده قرار گرفته است، تعداد ۳۸ فروند هواپیمای پی سی-۷ شامل ده فروند نمونه بازسازی‌شده یا ساخته‌شده پروژه اس.۶۸ در اختیار این نیرو است که ۲۴ فروندشان عملیاتی و جهت آموزش خلبانان مورد استفاده قرار می‌گیرند. در حال حاضر، خلبانان نیروی هوایی ارتش، پس از ۵۰ ساعت آموزش مقدماتی بر روی هواپیمای بونانزا در پایگاه قیام واقع در کوشک نصرت، ۱۲۰ الی ۱۵۰ ساعت آموزش خلبانی پیشرفته یا کارشناسی را بر روی پی سی-۷ در اصفهان می‌گذرانند و پس از پایان آن با توجه به نمرات کسب‌شده، جهت ادامه آموزش خلبانی بین اسکادران‌های ترابری و شکاری تقسیم می‌شوند. لازم به ذکر است که نیروی هوافضای سپاه پاسداران جهت آموزشی مقدماتی خلبانانش از هواپیماهای ام اف آی-۱۵ مشاق (MFI-15 Mushshak) ساخت پاکستان و جهت آموزش خلبانی کارشناسی از هواپیماهای امبرائر ۳۱۲ توکانو (Embraer EMB.312 Tucano) ساخت برزیل در پایگاه هوایی بدر در شهر اصفهان استفاده می‌کند.