تیرماه سال ۱۳۹۹ خبرگزاری فارس، رسانه خبری نزدیک به سپاه پاسداران اعلام کرد یک برنامه تلویزیونی با محوریت «زن ایرانی» روی آنتن شبکه دو صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران خواهد رفت. برنامه‌ای با عنوان «ایران‌بانو» که با تکیه بر «حفظ ارزش‌های خانواده، الگوهای صحیح زنان اسلامی و جایگاه ویژه بانوان ایرانی» تهیه خواهد شد. فصل اول این برنامه در ۱۵ قسمت تهیه، تولید و پخش شد و حالا فصل دوم آن در حال پخش است.
هدف اصلی؟ ازدواج زودهنگام و فرزندآوری! همان سیاست‌هایی که رهبر جمهوری اسلامی به ترویج‌شان توصیه کرده است.
***
در همان روزها رسانه‌هایی همچون مهر، تسنیم و فارس یک‌پارچه و با ادبیاتی مشابه درباره این برنامه مطالبی را منتشر کردند. این رسانه‌ها هدف از ساخت چنین برنامه تلویزیونی را «بررسی نقش زن در سلامت روانی جامعه و خانواده» عنوان کردند.
مجری برنامه «فاطمه محمدی» یکی از مجریان زن در صدا و سیمای ایران است که مطابق ارزش‌های تایید شده در نظام حاکم رفتار می‌کند. از نوع پوشش که روسری و لباس‌های رنگی را زیر چادر مشکی به تن می‌کند تا لحن و کلام و موضع‌گیری‌هایش؛ همه بازتاب چیزی است که فعالان زن ایرانی سال‌هاست علیه آن مبارزه کرده‌اند.
فاطمه محمدی که به مجری «خوش‌حجاب» در صدا و سیما شهرت دارد، در برنامه ایران‌بانو مقابل زنانی می‌نشیند که در این برنامه با عنوان «نخبگان و فعالان حوزه زنان» از آن‌ها یاد می‌شود. زنانی که عموما به‌عنوان مادر، دختر یا همسر، زنی «خوب و فرمان‌بر و پارسا» معرفی می‌شوند.
مجری با تاکید بر کلید واژه‌های «الگوی صحیح زنان اسلامی» و «جایگاه پراهمیت زن در کانون خانواده» تلاش می‌کند، زنی را تصویر کند که با ملاک و معیار حاکمیت «موفق» است. این برنامه در رابطه با اهمیت نقش همسری، مادری و حضور اجتماعی زنان، روایت‌هایی از زندگی میهمانان را به مخاطبان عرضه می‌کند.
چندان دشوار نیست که بدانیم ساختِ برنامه‌ای با این محتوا تلاشی است برای ترویج سیاست «ازدواج به‌هنگام و فرزندآوری». دو موضوعی که چهارشنبه ۱۵ بهمن سال جاری از سوی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» رهبر جمهوری اسلامی به‌عنوان «نیازهای حیاتی امروز و فردای کشور» بر آن‌ها تاکید شد.
تولید جمعیت فرمان‌بر، خواست حکومت تمامیت‌خواه
«الی خرسندفر»، جامعه‌شناس در پاسخ به این پرسش که تاثیر ساخت چنین برنامههایی بر زنان ایران چیست و اساسا گروه هدف این برنامه‌ها چگونه تعیین می‌شود، به ایران وایر می‌گوید: «نظام‌های توتالیتر، جامعه توده‌ای تولید می‌کنند و یکی از شاخصه‌های بسیار مهم برای اینکه توتالیتاریسم ایجاد شود و بر یک جامعه حکومت کند، مسئله جمعیت است. در جوامع کم‌جمعیت امکان ایجاد جامعه توده‌ای وجود ندارد. به همین دلیل حاکمیت ایران برای بقا نیازمند حفظ توده‌ای بودن جامعه و طبعا ترویج سیاست‌های فرزندآوری است.»
به گفته الی خرسندفر در یک جامعه‌ای که یک حکومت ایدئولوژیک در قدرت قرار دارد، حفظ، بقا و تاکید بر لزوم ایدئولوژی یک شاخص است و بر هر چیزی رجحان دارد: « کسانی که در ساختار قدرت یک حکومت توتالیتر هستند، حتی برای حفظ این ایدئولوژی حاضرند خود را قربانی کنند؛ اما نظامشان حفظ شود. جمهوری اسلامی به خوبی متوجه این موضوع است که شبکه‌های اجتماعی موجب آگاهی‌بخشی گروهی از زنان در ایران شده و آن‌ها از سیاست‌های مورد تایید حاکمیت فاصله گرفته‌اند و همین موجب می‌شود که تلاش کند مقابل ارزش‌ها و هنجارهایی که در نسل جدید در حال تغییر است، بایستد و با هدف تربیت گروه‌هایی که به ایدئولوژی مورد تاییدش اعتقاد دارند، آن‌ها را تکثیر کند.»
آیت‌الله علی خامنه‌ای در سخنرانی ۱۵ بهمن ماه که در دیدار با گروهی از «مداحان» صورت گرفت آن‌ها را «رسانه بزرگ» توصیف کرد. او خواستار آن شد که مداحان برای ترویج ازدواج به‌هنگام و فرزندآوری «نقش‌آفرینی کنند.»
این صحبت‌ها در حالی مطرح شده است که آخرین گزارش مرکز آمار ایران از کاهش قابل‌ملاحظه میل ایرانیان به فرزندآوری حکایت دارد. در بخشی از این گزارش که سه روز پیش از سخنرانی علی خامنه‌ای منتشر شده بود، تعداد ولادت‌های ثبت شده در سال ۱۳۹۵، یک میلیون و ۵۲۰ هزار نفر اعلام شده است. این تعداد در سال ۱۳۹۸ به یک میلیون و ۱۱۹ نفر هزار نفر رسیده است. این گزارش همچنین نشان می‌دهد که الگوی «کاهش فرزندآوری» هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی تکرار شده است.
رنگ‌باختن تبلیغات رسمی
الی خرسندفر با تاکید بر اینکه افزایش آگاهی با گسترش شبکه‌های اجتماعی موجب شده تفکری که جمهوری اسلامی بر اساس آن پایه‌گذاری شده بود، کمرنگ شود؛ می‌گوید: «جمهوری اسلامی به گواه گزارش‌هایی که منابع رسمی هم منتشر می‌کنند به‌خوبی می‌داند ارزش‌های اخلاقی و سنتی که سعی در نهادینه کردن آن داشت، کمرنگ شده؛ بنابراین با ساخت برنامههایی نظیر ایران‌بانو تلاش می‌کند وفاداران به ارزش‌های سنتی اخلاق را تکثیر کند. این نظام همچنین می‌داند که بخشی از جامعه سنتی ایران، حتی اگر با سیاست‌های سیستم حاکم مشکل هم داشته باشند، متعهد به ایدئولوژی مذهبی هستند و همچنان خط‌مشی آن را در این موارد دنبال می‌کنند.»
یک گزارش تازه مرکز آمار ایران از وضعیت اجتماعی و فرهنگی نشان می‌دهد که در پایان دهه ۱۳۹۰، علاوه بر افزایش نابرابری درآمدی، میزان مخارج خانواده‌های شهری و روستایی نیز با افزایش قابل‌ملاحظه مواجه بوده است.
خانم خرسندفر با اشاره به همین نکته بر این باور است گروهی از افراد جامعه با سیاست‌های اقتصادی نظام حاکم موافق نیستند و با اینکه می‌دانند جمهوری اسلامی تمامی آزادی‌های فردی را از میان برده و حتی به حوزه خصوصی شهروندان نفوذ کرده است؛ اما با ترویج اخلاق سنتی توسط این نظام کنار می‌آیند: «این گروه با اصل نظام دچار مشکل نیستند. نظام حاکم روی این گروه برای آنچه که ترویج اخلاق در خانواده است، حساب می‌کند. طبیعتا این گروه پیروی می‌کنند از آنچه تبلیغ و ترویج می‌شود. حواسمان باشد که این گروه لزوما ذوب در ولایت و حاکمیت هم نیستند. افراد کاملا عادی و بخش معمولی از جامعه هستند که این برنامه‌ها در واقع آن‌ها را هدف قرار می‌دهد.»
بخشی از گفتمان مجری و میهمانان برنامه ایران‌بانو حول مفاهیمی همچون «گناه»، «ناشکری و ناسپاسی در برابر نعمت مادری» و «مقدس بودن مادران» می‌گردد. مفاهیمی که بسیاری از فعالان حقوق زنان در تلاشند از آن ارزش‌زدایی کرده و بارها از سوی جامعه مذهبی ایران به همین دلایل مورد حمله و آزار در شبکه‌های اجتماعی قرار گرفته‌اند.
«سمانه سوادی» حقوق‌دان و فعال حقوق زنان یکی از کسانی است که هرگاه درباره مقدس نبودن نقش مادر در صفحات اجتماعی یا رسانه‌های صحبت کرده است، با حمله مدافعان این نوع تفکر مواجه شده است. او که خود مادر است و با انتخاب شخصی‌اش فرزندآوری را تجربه کرده است؛ پیش‌تر در مصاحبه با ایران وایر گفته بود: « این که مادر شدن اتفاق شگفت و لذت‌بخشی است را نمی‌شود انکار کرد؛ اما چرا باید با ارائه یک جایگاه قدسی، مادر را از حقوق انسانی‌اش محروم کرد؟ این رویکرد یکی از حربه‌های جامعه مردسالار است که در جهت کنترل بیشتر زن به‌کار گرفته می‌شود. مادر و مقام او را چنان والا نشان می‌دهد که زنانی که انتخاب‌شان مادر شدن نیست، به بدترین شیوه مورد قضاوت قرار می‌گیرند تا در نهایت به این نقش تن بدهند و اگر چنین نکنند، احساس کنند چیزی از دست داده‌اند.»
تلویزیون و شیوع خرافات در جامعه امروزی
الی خرسندفر نیز با اشاره به موضوع با اهمیت «باورهای خرافی» می‌گوید برنامههایی نظیر ایران‌بانو با استناد و تکیه بر کلیشه‌های جنسیتی سعی می‌کند از طریق رسانه، آنچه را که تصور می‌کند به‌دلیل رشد مدرنیته در میان مردم کمرنگ شده است مجددا یادآوری کرده و بازتولید کند: «سیستم به این شیوه اجازه نمی‌دهد کلیشه‌هایی همچون مقدس بودن مادر از خاطره جمعی جامعه حذف شود. این روش دعوت به فرزندآوری با تکیه بر اصول فرهنگی و ارزش‌ها و هنجارهای سنتی برای بقای خودش تلاش می‌کند.»
این جامعه‌شناس می‌گوید بخشی از ناکامی جمهوری اسلامی در سیاست‌های فرزندآوری به مسائل اقتصادی در ایران باز می‌گردد. به باور او شاید اگر مشکلات معیشتی به این گستردگی گریبان خانواده‌های ایرانی را نمی‌گرفت، نیازی به سرمایه‌گذاری و ساخت چنین برنامههایی از سوی نظام حاکم احساس نمی‌شد و گروه هدف این برنامه‌ها از داشتن فرزند بیشتر استقبال می‌کردند: «اگر ما مدعی بشویم که سیاست‌های جمهوری اسلامی در این زمینه به این دلیل شکست خورده که اغلب مردم با آن‌ها مخالف هستند، آدرس غلط داده‌ایم. گروه هدفی که در این گفتگو با آن‌ها صحبت کردیم، صرفا مشکلات اقتصادی موجب شده علی‌رغم تمایل درونی به پیروی از این سیاست‌ها از فرزندآوری جلوگیری کنند.»
اما چه باید کرد؟
الی خرسندفر در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «ما با یک واقعیت بسیار تلخ روبرو هستیم. افرادی که در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند، فعالان حقوق زنان را دنبال می‌کنند و در پی آن هستند که بدانند آن‌ها چه می‌گویند؛ قشر محدود و خاصی از زنان ایران هستند. افراد طبقه متوسط و بالاتر عموما خودشان با توجه به آموزه‌ها و ارزیابی شرایط به این تشخیص فردی رسیده‌اند که فرزند داشته باشند یا نداشته باشند یا به چه تعدادی داشته باشند. اغلب زنان و مردان در طبقه فرودست و پایین‌تر از متوسط، اگرچه با مشکلات اقتصادی دست به گریبانند؛ اما در عین حال به ارزش‌های سنتی اخلاقی وفادارند و عموما هم تمایلی هم به شنیدن حرف‌هایی که فعالان حقوق زنان می‌گویند، ندارند. بنابراین واقعیت این است که متاسفانه ما به شکلی خلع سلاح هستیم و امید میرود قشر متوسط به‌عنوان کارفرما، همکار و معلم بر افرادی که در جامعه هدف این برنامه‌ها قرار دارند، اثر بگذارد.»
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در سال‌های اخیر بارها به لزوم افزایش جمعیت ایران اشاره کرده و درباره پیر شدن جمعیت هشدار داده است. میانه سن ایرانیان (طیف جوان) طی ۶۰ سال گذشته از حدود ۲۰ سال به ۳۰ سال رسیده و اگر روند فعلی تداوم پیدا کند در ۳۰ سال آینده ایران پیرترین کشور جهان خواهد بود و از هر سه نفر تقریبا یک نفر بالای ۶۰ سال خواهد داشت.
کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران موجب شده که رهبر جمهوری اسلامی خواستار افزایش جمعیت ایران به ۱۵۰ میلیون نفر شود. او در فروردین‌ماه ۱۳۹۸ گفت اگر «عدد ملت مسلمان» زیاد شود، «زمینه و امکان برای رشد و تعالی فراهم می‌شود.»
برآیند و ارزیابی این گفته‌ها و ساخت برنامههایی نظیر ایران‌بانو که حتی در نام‌گذاری آن کلیشه‌های جنسیتی نمایان است، نشان می‌دهد مسئولان کشور می‌کوشند با طرح‌های ویژه، مردم را به افزایش جمعیت تشویق کنند.
مطالب مرتبط:
مادری بدون فیلتر؛ ناگفته‌های زنان از سمت تاریک مادری
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر