سوخت‌بران و کولبران در سال ۱۳۹۹، بازی با آتش و سرما برای امرار معاش

ساکنان استان سیستان و بلوچستان سالیان متمادی است که با فقر و بیکاری، خشکسالی و نبود بسترهای مناسب اشتغال پایدار دست و پنجه نرم می‌کنند. برابر گزارش موسسه عالی آموزش و پژوهش ریاست‌جمهوری، از ۲۰ منطقه دارای بالاترین نرخ فقر در ایران، ۱۴ منطقه مربوط به مناطق روستایی شهرستان‌های این استان است که نرخ فقر در آنجا بین ۷۵ تا۹۰ درصد ثبت شده است. خبرگزاری تسنیم، در سال ۱۳۹۷ سیستان و بلوچستان را «رکورددار بازماندگان از تحصیل کشور» معرفی کرد و افزود: «تعداد رو به افزون بازماندگان از تحصیل ... عواقب سختی دارد؛ عواقبی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و گاهی امنیتی.»

با این اوصاف روی آوردن به سوخت‌بری یکی از معدود راه‌های تاب‌آوری در محل سکونت، عدم مهاجرت و امرار معاش برای ساکنین این استان محسوب می‌شود.

***

برابر اطلاعات منتشر شده در رسانه‌ها که ایران وایر، موفق به جمع‌آوری آن شده است؛ در یک سال منتهی به بیستم اسفندماه ۱۳۹۹ در ۳۲ مورد تیراندازی ماموران انتظامی یا هنگ مرزبانی و نیروهای سپاه دست‌کم ۲۷ سوخت‌بر جان باخته و ۲۳ مجروح در جریان انتقال سوخت به پاکستان دچار حادثه شدند.

در یکی از آخرین موارد شلیک ماموران به سوخت‌بران، هفته اول اسفندماه در پی بسته شدن گذرگاه مرزی و اعتراض آن‌ها، ماموران اقدام به تیراندازی مستقیم کردند. بر اثر این اتفاق دو سوخت‌بر زخمی می‌شوند. در پی این اتفاق روز پنجم اسفند جمعی از مردم شهر سراوان در اعتراض به کشته شدن سوخت‌برها مقابل فرمانداری شهر سراوان تجمع اعتراضی برگزار کردند که با واکنش خشونت‌آمیز پلیس مواجه شدند. به‌دنبال شلیک ماموران ناجا به معترضان، معترضان به ساختمان فرمانداری حمله کرده و آن را تصرف کردند.

با انتشار این خبر و تصاویر اعتراض مردم و رفتار نیروهای امنیتی و انتظامی، موج بزرگی در حمایت از معترضان حاضر در شهر سراوان در فضای مجازی ایجاد شد؛ اما حکومت با قطع اینترنت در این استان، ارتباط مجازی با این استان را قطع کرد. کمپین «فعالان حقوق بشر در ایران» روز ۱۳ اسفند اعلام کرد که در جریان این اعتراضات، «دست‌کم ۲۳ نفر به دست نیروهای قهری» جمهوری اسلامی کشته شدند. هویت «حسن محمدزهی» کودک ۱۳ ساله در اعتراضات در قلعه بید و «محمدصالح معتقدی» که با شلیک مستقیم ماموران انتظامی کشته شده‌اند، تا این لحظه از سوی منابع محلی تایید شده است.

«سازمان عفو بین‌الملل» روز ۱۲ اسفند ۱۳۹۹ در بیانیه‌ای سپاه پاسداران را به نقض قوانین بین‌المللی و استفاده غیرقانونی از سلاح‌های مرگبار علیه سوخت‌بران متهم کرد.

در آخرین مورد از برخورد نیروهای نظامی جمعه ۲۲ اسفندماه ۱۳۹۹ پایگاه اطلاع‌رسانی «رصد» بلوچستان از شلیک نیروهای دریابانی به تجمع مردم در بندر «کوهستک» شهرستان «سیریک» در استان هرمزگان خبر داد. این تجمع در اعتراض به کشته و زخمی شدن دو سوخت‌بر بلوچ بر اثر تیراندازی نیروهای امنیتی در این بندر برگزار شده بود.

طرح رزاق

مدتی است در استان سیستان و بلوچستان با توافق سپاه پاسداران، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و استانداری این استان با شرکت ملی پخش فرآورده نفتی کشور، طرحی به عنوان «رزاق» با پیشنهاد سپاه در حال اجراست. در جریان این طرح که مربوط به مدیریت و سازماندهی انتقال سوخت به خارج از کشور است، یک کارت تردد به مردم بومی داده شده که هر کارت به‌طور معمول برای پنج خانواده قابل استفاده است. مردم محلی با داشتن این کارت، یا یک نفر به نمایندگی از آن‌ها با کرایه هفتگی کارت از صاحبان آن، اقدام به خرید قانونی سوخت از دولت می‌کنند. دارندگان این کارت، سوخت خریداری شده را با خودروهای وانت‌بار معمولی که دارای مشک مخصوص سوخت هستند، از گذرگاه‌های قانونی به پاکستان منتقل کرده و آن را به فروش می‌رسانند.

در اجرای این طرح آزمایشی، به هر خانوار مرزنشین در هفته ۲۰۰ لیتر گازوییل با نرخ بالاتر از نرخ سهمیه معمول و پایین‌تر از نرخ در بازار مقصد تعلق می‌گیرد. هر خانوار می‌تواند سهمیه خود را در جایگاه‌های تعبیه شده که ۵ کیلومتر با مرز فاصله دارد، توسط خودرویی ایمن (که پلاک آن نیز در طرح ثبت شده است)، تحویل گرفته و از طریق معابری که تعیین شده، به پاکستان منتقل و در آنجا به فروش برساند. اما طرح رزاق سپاه تنها برای مرزنشینانی که در ۲۰ کیلومتری مرز زندگی و سوخت‌بری می‌کنند، معتبر است. در این طرح هیچ‌گونه عوارضی توسط دارندگان کارت پرداخت نمی‌شد.

بر اساس اعلام مقامات سوخت مورد نیاز این طرح هم از استان بندرعباس تامین ‌شده و از طریق سه جایگاه سوخت گلشن (جالق)، سیرکان و اسفندک در اختیار سوخت‌‌بران مرزنشین قرار می‌گیرد.

طراحان «طرح رزاق» مدعی هستند که این اقدام برای هویت دادن به مرزنشینان سوخت‌بر و حفظ امنیت مرزهای کشور انجام شده و برای اولین‌بار به صورت پایلوت در مرز سراوان اجرا می‌شود. درست همان‌جایی که فاجعه شلیک نیروهای مرزی به سوخت‌بران در همین اسفندماه ۱۳۹۹ رخ داده است. حتی همین فرصت سوخت‌بری توسط مردم بومی برای امرار معاش، با ورود نیروهای نظامی و امنیتی از دست می‌رود و مشخص نیست سرانجام مردم نادیده گرفته شده این استان، در سیاست‌های کلان حاکمیت چه خواهد بود. سرزمین پهناوری که در برخی نقاط آن، به گفته نماینده سابق مردم چابهار، نیکشهر، کنارک و قصر قند در مجلس، ساکنین باید حدود چهار کیلومتر راه طی کنند تا بتوانند از آب شرب استفاده کنند.

کولبران در کردستان

بر اساس داده‌های تحقیق مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «خط فقر ایران در سال ۱۳۹۵» در رده‌بندی فقر، کردستان در جایگاه بیست و پنجمین استان فقیر ایران قرار گرفته که کمتر از ۹درصد مردم آن در شرایط فقر مطلق زندگی می‌کنند. نرخ بیکاری این استان در سال ۱۳۹۶ بیش از میانگین کشوری و حدود ۱۳.۷ درصد است. اما مسعود سالمی بوكانی معاون آمار و اطلاعات سازمان مديريت و برنامه‌ريزی استان كردستان در دی‌ماه ۱۳۹۶ نرخ بيكاری در شهرهای استان را ۱۸و شش دهم درصد و در روستاها ۱۱ و دو دهم درصد اعلام کرد. با این شرایط جمعی از ساکنین این استان برای امرار معاش به کولبری روی آورده‌اند.

بر اساس اطلاعاتی که ایران وایر از اخبار مرتبط با کولبران در رسانه‌ها جمع آوری کرده، در سال ۱۳۹۹، دست‌کم ۸۱ مورد شلیک ماموران انتظامی یا هنگ مرزبانی و نیروهای سپاه باعث مجروحیت ۹۶ کولبر و جان باختن ۳۸ نفر شده‌ است. تنها در ۶ مورد از اخبار منتشرشده، حادثه رخ داده سقوط از ارتفاعات بوده است. حوادثی که به‌واسطه آن شش کولبر مجروح شده‌اند.

متوسط سن کولبران و یا کاسب‌کاران مرزی بین ۱۰ تا ۸۰ سال است. در اخبار منتشر شده، کولبری حتی کودکان و زنان هم گزارش شده است. کسانی که زیر بار حمل کالاهای سنگین باید از کوه‌ها بالا رفته و آن‌ها را به مقصد برسانند، خیلی زود پیر می‌شوند.

بازارچه‌های مرزی در کردستان از حدود ۳۰ سال پیش، با هدف رونق اقتصاد در شهرهای مرزی تاسیس شدند. این بازارها مملو از کالاهای وارداتی است که کولبران بیشترین سهم را در جابه‌جایی آن‌ها دارند؛ ولی سهم آن‌ها از تبادل مالی این بازارها بسیار ناچیز است. در تامین کالای بازارچه‌های مرزی، بیشترین سود را بازاریان می‌برند و بیشترین ریسک و خطر و کمترین دستمزد برای کولبران است.