وحشت اتمی؛ آیا سیاست دیرینه جمهوری اسلامی منجر به رفع تحریم‌ها می‌شود؟

«آنتونی بلینکن»، وزیر خارجه ایالات متحده در مجلس سنای این کشور حاضر شده و به سناتورها گفته جمهوری اسلامی با سرعت هرچه تمام در حال پیش بردن برنامه اتمی خود است و اگر امریکا در ازای محدود کردن این برنامه، تحریم‌های مغایر با «برجام» را رفع کند، صدها مورد از تحریم‌های دیگری که در دولت «دونالد ترامپ» اعمال شده بودند، تا زمان تغییر رفتار جمهوری اسلامی پابرجا خواهند ماند.

بلینکن یک روز پیش از این اظهارات، خوش‌بینی مقام‌های اروپایی و ایرانی از نزدیک بودن رفع تحریم‌ها را رد کرده بود.
از گفته مقام‌های امریکایی چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟ در پیش بودن احیای برجام یا دور بودن رفع تحریم‌ها از ایران؟

***

نزدیک به ۲۰ سال از شروع بحران در پرونده اتمی جمهوری اسلامی می گذرد. سیاست مقام‌های ایرانی از ابتدای بین‌المللی شدن این پرونده برای حل و فصل و آن، تلاش برای ایجاد نگران نگه داشتن ایالات متحده و کشورهای اروپایی از عواقب فشار به تهران بوده است. این سیاست در هر دوره ابزار متفاوتی داشته اما هیچ‌گاه متوقف نشده است.

در زمان «حسن روحانی»، مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی، تهدید به لغو تعلیق غنی‌سازی اورانیوم در ابعاد صنعتی، ابزار این سیاست بود. زمانی که «علی لاریجانی» جای او را گرفت هم رسما تهدید کرد که ایران جلوی محموله‌های مواد مخدر صادراتی از افغانستان به سوی اروپا را نمی‌گیرد و به نیروهای امریکایی که در عراق حضور داشتند، به گرفتار شدن در «باتلاق» منطقه هشدار می‌داد.

با این حال، در دوره‌ای، جمهوری اسلامی توافق هسته‌ای برجام را با کیفیتی کم سابقه به اجرا گذاشت و مدتی حتی علی‌رغم خروج امریکا از این توافق و بازگشت تحریم‌های ایالات متحده، دست از تهدیدات آشنای خود برداشت. اما زمانی که با پیروزی «جو بایدن» در انتخابات ریاست جمهوری امریکا، به پایان رسیدن دوره ریاست جمهوری ترامپ قطعی شد، این تهدیدات از سر گرفته شدند.

از آن زمان تاکنون، یعنی در کمتر از شش ماه، جمهوری اسلامی همه محدودیت‌هایی را که در برجام باید رعایت می‌کرد، کنار گذاشته و نه تنها غنی سازی ۲۰ درصدی را شروع کرده که دست به غنی سازی ۶۰ درصدی هم زده است.

همراه با غنی سازی در سطوح بالا، ایران ماشین‌های پیشرفته‌ای برای غنی سازی اورانیوم به کار گرفته که با کاهش سطح بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، باعث بروز نگرانی در میان کشورهای اروپایی و ایالات متحده شده است.

با وجود نگرانی اما همین کشورها از بیم واکنش منفی جمهوری اسلامی، تصمیم گرفتند که قطع‌نامه‌ای در «شورای حکام» آژانس برای ملزم کردن ایران به اجرای درخواست‌های مدیرکل صادر نکنند.

«کاظم غریب آبادی»، نماینده جمهوری اسلامی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به ابراز نگرانی‌های شدید «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس و نمایندگان اتحادیه اروپا و ایالات متحده در این نهاد بین‌المللی در یک سخنرانی گفته است نباید انتظار داشت تا زمانی که تحریم‌های امریکا برقرار هستند، ایران تعهدات خود را رعایت کند.

جمهوری اسلامی پس از پایان اجرای پروتکل الحاقی که زمینه نظارت وسیع آژانس بر برنامه اتمی کشور را فراهم می‌کرد، توافقی سه ماهه با آژانس برای ادامه نظارت دوربین‌هایش بر تاسیسات اتمی ایران امضا کرد به این امید که در پایان سه ماه، تحریم‌های امریکا رفع شده باشند.

با پایان دوره سه ماهه و رفع نشدن تحریم‌ها، ایران هم توافق با آژانس را تمدید نکرد و هنوز محتوی ذخیره شده در دوربین‌ها را در اختیار بازرسان قرار نداده است.

ارزیابی رفتار اتمی ایران در شش ماه اخیر نشان می‌دهد این کشور با کنار گذاشتن کامل تعهدات برجامی، خودداری از رعایت مقررات دوجانبه با آژانس و توسعه سریع ذخایر اورانیوم غنی شده با خلوص‌های متفاوت، از جمله ۶۰ درصدی، موفق شده است دولت‌های اروپایی و امریکایی را از عواقب ادامه وضع موجود هراسان کند. اما در عین حال، آن‌ها را وادار نگه دارد تا زمان رفع تحریم‌های ایالات متحده، دست به هیچ اقدام واکنشی حتی در حد صدور قطع‌نامه در شورای حکام نزنند.

این قمار که تاکنون برای ایران پیروزی نداشته، نتیجه سیاست‌هایی است که آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی گفته محصول تصمیم‌گیری‌های فرادولتی است که با به پایان رسیدن ریاست جمهوری روحانی پس از هشت سال، تغییری در آن به وجود نخواهد آمد.

در بطن این اظهارات، تهدید ضمنی دیگری وجود دارد که مفهوم مستتر در آن خطاب به امریکا این است که منتظر تغییر دولت روحانی و احتمالا گرفتن امتیاز بیشتر از دولت بعدی جمهوری اسلامی نشود چون سیاست کنونی تغییر نخواهد کرد.

ممکن است در ظاهر به نظر برسد که جمهوری اسلامی با در پیش گرفتن این سیاست، متحمل ضرری نشده بلکه با رفع نشدن تحریم‌ها، برنامه اتمی خود را توسعه و برای گرفتن امتیاز بیشتر، ایالات متحده را تحت فشار بیشتر قرار داده است. مستند آن را هم اظهارات «آنتونی بلینکن» در برابر سناتورهای امریکایی تصور کنید که به آن‌ها گفته برنامه اتمی ایران «چهار نعل» در حال پیش رفتن است. اما واقعیت را باید با دیدن هر دو روی سکه ارزیابی کرد.

جمهوری اسلامی یک پنجم قرن است که با برنامه اتمی نسبتا بی‌هدف خود، ایران را درگیر تحریم و فشار اقتصادی خردکننده‌ای کرده که توان ملی را تحلیل برده و یاسی نگران کننده بر جامعه ایرانی افکنده است. این برنامه حتی در زمینه تولید برق هم که هدف اصلی آن عنوان شده بود، به کلی ناکام مانده است.

تهدیدهای مکرر با برنامه اتمی ممکن است در نهایت ایالات متحده را وادار کند در مذاکرات وین برای احیای برجام، تحریم چند نهاد و فرد بیشتری را به نفع جمهوری اسلامی کنار بگذارد. اما ماهیت این تهدیدات، جایگاه جمهوری اسلامی ایران را به عنوان دولتی که یک بازیگر سرکش با سیاست‌هایی در تضاد با امنیت بین‌المللی است، تثبیت می‌کند.

وزیر خارجه امریکا به سناتورها گفته است اگر تحریم‌ها اتمی رفع شدند، نه تنها تحریم‌های غیراتمی باقی می‌مانند بلکه این تازه قدم اول برای واداشتن جمهوری اسلامی به تغییر رفتار است.

از این اظهارات می‌توان نتیجه محتاطانه‌ای گرفت دولت بایدن سناتورها و حتی مخالفان داخلی خود را آماده رفع تحریم‌های اتمی ایران می‌کند که ممکن است پس از انتخابات ریاست جمهوری ایران اجرایی شوند. اما هم‌زمان وعده می‌دهد همان هدفی که دولت ترامپ داشت را دنبال خواهد کرد؛ تغییر دادن سیاست و رفتار ایران.