مرور رسانه‌ها: گزارش گمراه‌کننده خبرگزاری فارس از رشد علمی ایران

خبرگزاری فارس روز ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ با انتشار گزارشی با عنوان «رشد ۴۵ پله‌ای ایران در شاخص جهانی نوآوری/ یونسکو: رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق ایرانی شتابان است»، از رشد قابل توجه نوآوری و پیشرفت شرکت‌های دانش بنیان ایرانی در دوره تحریم‌ها و فشار حداکثری خبر داده است.

منبع خبر: «گزارش علمی یونسکو در سال ۲۰۲۱»

پیام خبر: کشورمان در دوره تشدید تحریم‌ها، زمینه شکل‌گیری شرکت‌های دانش بنیان و خلاق، تحقیق و توسعه و ایجاد پهنه‎‌های نوآوری رشدی شتابان را تجربه کرده است.

اطلاعات تکمیلی گزارش:

در این گزارش به نقل از گزارش سالانه یونسکو از وضعیت علمی کشورهای جهان ادعا شده است:

• توسعه شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری در ۵ سال اخیر منجر به افزایش سریع و نمایی استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان شده است. افزایش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق در دوران تحریم و همچنین تمرکز و تشویق آن‌ها به رفع نیازها در زمینه تولید محصولات و ارائه خدمات دانش‌بنیان در داخل کشور نمونه‌هایی از این رشد شتابان است.
• در پنج سال گذشته نوآوری در ایران توسعه سریعی داشته و تا پایان سال گذشته، ۴۹ شتاب‌دهنده و ۱۱۳ مرکز نوآوری با مشارکت بخش خصوصی به استارتاپ‌ها خدمات پرداخت کرده‌اند.

• پیشرفت‌ها و توانمندی بالای فناوری زیستی و دارویی ایران از جمله تامین ۹۵ درصد داروهای مصرفی و دو سوم ماده موثره داروها در داخل و صادرات داروهای زیستی ایرانی به بازار اروپا به خصوص کشور آلمان یکی از نقاط قوت توسعه ایران در این زمینه است.
• تلاش‌ها برای ارتقای نوآوری در بخش فناوری زیستی از طریق راه‌اندازی شتاب‌دهنده تخصصی نظیر پرسیس ژن (توسط شرکت سیناژن) نیز یکی از نمادهای توسعه در ایران است. افزایش تعداد شرکت‌های دانش بنیان و خلاق بخش فناوری زیستی و نانو و رشد فروش و صادرات آن‌ها نمونه‌ای از توسعه زیست بوم فناوری و نوآوری در فناوری‌های پیشرفته در ایران محسوب می‌شود.
• شاخص جهانی نوآوری در ایران از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ با بهبود مستمر از رتبه ۱۰۶ به ۶۱ رسیده؛ یعنی رشد ۴۵ پله‌ای ایران در این شاخص.
• برنامه بازگشت ایرانیان متخصص خارج از کشور که توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به اجرا درآمده، منجر به اشتغال تعداد زیادی از ایرانیان مقیم خارج در استارتاپ‌ها (۳۵۴ نفر در سال ۱۳۹۷) و تاسیس استارتاپ (۱۰۰ استارتاپ با بیش از ۳ هزار نفر پرسنل در سال ۱۳۹۷) شده است.
• سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به عنوان مکانیزمی مهم در غلبه بر چالش‌های ناشی از تحریم‌های ظالمانه آمریکا و ارتقای توانمندی فناورانه و تولیدی برای کاهش وابستگی کشور به واردات فناوری‌ها و محصولات صنعتی مورد بحث قرار گرفته است.

جمع‌بندی گزارش:

توجه بیشتر به تقاضای بازار و نیز ارتقای مهارت در آموزش عالی ایران برای کاهش نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، ارتقای تحقیق و توسعه در بخش کسب و کار (شرکت‌های دولتی و خصوصی) و افزایش سهم منابع تجدیدپذیر از سبد انرژی کشور و نیز غلبه بر چالش‌های زیست‌محیطی نظیر آلودگی‌هوا با راه‌حل‌های علمی و فناورانه از مهم‌ترین پیشنهادات این گزارش برای ارتقای وضعیت علم، فناوری و نوآوری در ایران است. در واقع این گزارش از آن جهت مورد توجه خبرگزاری فارس قرار گرفته که بر پیشرفت علمی ایران در دوره تحریم‌ها حکایت دارد. خبرگزاری فارس نیز کوشیده با برش بخش‌هایی از این مقاله، این ایده را به مخاطب القا سازد که تحریم‌ها مانع رشد ایران نبوده و ایران با وجود تحریم‌ها و اعمال سیاست‌های فشار حداکثری توانسته به توفیق چشم‌گیری در حوزه علم دست یابد. حال آنکه بررسی گزارش ۷۵۷ صفحه‌ای علمی یونسکو در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که صفحات ۳۹۵ تا ۴۰۷ این گزارش به بررسی وضعیت علمی ایران به قلم «شان صدرقاضی» (Shuan Sadreghazi) اختصاص دارد. پیام اصلی این گزارش همان‌طور که خبرگزاری فارس تاکید کرده، بر رشد نوآوری علمی در پنج سال تاکید دارد؛ اما چند نکته در این گزارش وجود دارد که قابل توجه است:

۱- رشد ۴۵ پله‌ای ایران در شاخص نوآوری در پنج سال گذشته؛ مقایسه بهترین با بدترین رتبه ایران در رنکینگ جهانی در ۵ سال اخیر

رشد ۴۵ پله‌ای ایران در شاخص نوآوری در پنج سال گذشته یک ادعای «گمراه‌کننده» است؛ چراکه نگاهی به رتبه ایران در رنکینگ جهانی نوآوری که هرساله توسط سازمان جهانی مالکیت معنوی (World Intellectual Property Organization, WIPO) ارائه می‌شود، نشان می‌دهد که رتبه ایران در سال ۲۰۲۰ با ۶ پله سقوط نسبت به سال ۲۰۱۹، در رتبه ۶۷ قرار گرفته است؛ یعنی وضعیت موجود پسرفت را نشان می‌دهد، ضمن اینکه این گزارش بهترین و بدترین رتبه ایران در رنکینگ جهانی را مقایسه کرده است؛ حال آنکه پیش‌تر در سال ۲۰۱۱ رتبه ایران ۹۰ بود. یعنی اگر این رنکینگ را از ۵ به ۱۰ سال قبل ارجاع دهیم، میزان رشد از ۴۵ پله به ۲۳ سال تنزل پیدا می‌کند. یعنی نگارنده این مطلب یکی از پایین‌ترین رتبه‌های نوآوری ایران در ده سال گذشته را ملاک ارزیابی میزان رشد ایران در نظر گرفته و نتیجه‌گیری کرده که ایران ۴۵ پله صعود داشته است.

ذکر این نکته هم مهم است که صعود ۴۵ پله‌ای ایران در شاخص نوآوری در حالی تیتر می‌شود که در سال گذشته ایران از این حیث در منطقه کشور چهارم بوده است، یعنی ایران در سال ۲۰۲۰ به لحاظ دانش و نوآوری پایین‌تر از اسراییل، امارات، ترکیه و عربستان سعودی قرار داشته است. همین مزیت نسبی (رتبه چهارم) را نیز در منطقه خاورمیانه به دلیل ثروت و جمعیت جوان داراست.

۲- تولید ۹۵ درصد مصرف دارویی کشور

تاکید بر تولید ۹۵ درصدی مصرف دارویی کشور در داخل و ارتباط دادن آن با رشد علمی ایران در ۵ سال گذشته نیز ادعایی گمراه کننده است، چراکه این حجم از تولید نه به دلیل رشد علمی ایران در ۵ سال گذشته بلکه به دلیل زیرساخت‌های قابل توجهی است که عموما پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایجاد شده است. از ۲۰ شرکت داروسازی ایران ۱۶ شرکت آن پیش از انقلاب راه‌اندازی شده‌اند. صنعت داروسازی ایران بعد از انقلاب تنها در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۰ شاهد ایجاد خطوط تولید جدید بوده و اکنون بیش از هفده سال است که در دوره سکون به سر می‌برد و تحولی تازه در این صنعت ایجاد نشده است. بنابراین ارتباط دادن آن به رشد علمی ایران در پنج سال گذشته که تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار داشته، ادعایی گمراه‌کننده است.

۳- بازگشت متخصصان به کشور

بخشی از این گزارش بر ادعایی استوار است که راستی‌آزمایی نشده و بیشتر به تبلیغات دولتی شبیه است تا واقعیت. این گزارش تاکید دارد که یکی از دلایل رشد علمی ایران در ۵ سال گذشته بازگشت ایرانیان متخصص خارج از کشور و تاسیس ۱۰۰ استارتاپ با بیش از ۳ هزار پرسنل است. درستی این ادعا باید ارزیابی شود؛ هرچند تا آن زمان می‌توان فرض بر صحت آن گذاشت؛ ولی این تنها یک بخش کوچکی از واقعیت است؛ بخش بزرگتر این واقعیت موج مهاجرت گسترده نخبگان طی ۵ سال گذشته از ایران بوده است. «علی تاجرنیا»، مشاور عالی سازمان نظام پزشکی در دی ماه ۱۳۹۹ در گفت‌وگوی ‌گفت: «براساس اطلاعات رسمی سازمان نظام پزشکی کشور، طی ده ماه گذشته بیش از ۱۰ هزار متخصص از ایران رفته‌اند.» او تاکید می‌کند که این فقط اطلاعات رسمی است که سازمان نظام پزشکی دارد؛ وگرنه اطلاعات غیررسمی آمار بالاتری را نشان می‌دهد. حال فرض کنید ۳۵۴ متخصص طی یک سال (۱۳۹۷) به ایران بازگشته باشند، فقط طی ده ماه حدود ۹ برابر این تعداد، متخصص حوزه پزشکی، ایران را ترک کرده که اگر روند مهاجرت در سایر حوزه‌ها نیز همین مقدار باشد، میزان ورودی و خروجی قابل مقایسه نیست.

در گزارش یونسکو البته اطلاعات دیگری هم وجود دارد که خبرگزاری فارس عامدانه به آن نپرداخته و یا اطلاعات درستی نداده است؛ مثل آمار مربوط به میزان صادرات کالاهای دانش محور. نمودار زیر نشان می‌دهد که درآمد ارزی ایران از محل کالاهای دانش محور که در سال ۲۰۱۴ معادل ۵۰ میلیون دلار بود، به‌رغم رشد چند برابری در سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ که تحریم‌ها تا حدود زیادی برداشته شد، مجدد در سال ۲۰۱۸ با بازگشت تحریم‌ها به عدد ۶۱ میلیون دلار کاهش پیدا کرده است.

یا آمار انتشارات در حوزه بایو تکنولوژی در چند سال اخیر، اگرچه رشد اندکی داشته ولی هنوز نتوانسته به رکورد سال ۲۰۱۱ دست پیدا کند:

ضمن اینکه اساسا رشد چند سال اخیر ایران در انتشار مقالات علمی وقتی چندان قابل اعتنا نیست که بدانیم مراجعه به مقالات ایرانیان بسیار ناچیز است. یعنی به لحاظ کمی، مجموع مقالات ایرانیان در نشریات علمی پیشرفت قابل توجهی داشته ولی هنوز این مقالات از کیفیتی برخوردار نیست که مورد مراجعه نهادهای علمی و صنعتی دنیا قرار گیرد. «فکت نامه» در گزارشی در همین خصوص می‌نویسد: «اگر نسبت استناد به هر مقاله (citations per document) را مبنای محاسبه قرار دهیم، ایران با شاخص ۰/۵۳ در رتبه ۱۲۱ قرار دارد. گزارش H-Index هم که نشان‌گر بهره‌وری و تاثیرگذاری دانشمندان بر اساس مقالات آن‌ها است، نشان می‌دهد ایران با شاخص ۲۵۷ در جایگاه ۴۲ قرار دارد. این آمار نشان می‌دهند هرچه شاخص‌های مقالات کیفی‌تر می‌شوند رتبه ایران هم پایین‌تر می‌آید».

برخلاف ادعای خبرگزاری فارس اصل گزارش وضعیت علمی دنیا که توسط یونسکو منتشر شده، ضمن تاکید بر رشد علمی ایران به چالش‌های مهمی اشاره می‌کند که خبرگزاری فارس علاقه‌مند به انتشار آن نیست؛ از جمله بیکاری گسترده فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، در خدمت صنعت نبودن دانشگاه‌ها و ...

آنچه برای خبرگزاری فارس قابل توجه بوده، نام یونسکو به عنوان نهادی بین‌المللی برای القا این ادعای نادرست است که «تحریم‌ها مانع رشد ایران نبوده است»؛ بنابراین سواد رسانه‌ای حکم می‌کند که نام منبع به تنهایی برای اعتماد کردن نسبت به درستی اطلاعات کافی نیست؛ بلکه باید اطمینان حاصل کرد که آنچه به نام منبع اصلی منتشر شده، با واقعیت گزارش سازگار باشد.