«مجتبی رضاخواه»، نماینده تهران و دبیرکل اتحادیه بین‌المجالس مجلس شورای اسلامی روز ۱۸شهریور۱۴۰۰ در دیدار با «رازا کواکچی»، رییس IPU و رییس گروهی APA مدعی شد: «شرایط مهاجران افغان با شرایط مردم ایران برابر است و از یارانه‌ها استفاده می‌کنند.» او در این گفت‌وگو اظهار داشت: «ایران در حال حاضر به صورت رسمی پذیرای سه میلیون مهاجر افغانستانی است و ما تلاش کردیم شرایط برای آنها با مردم ایران برابر باشد و از یارانه‌های مختلف در کشور استفاده می‌کنند. علی‌رغم تمامی هزینه‌های حضور خواهران و برادران افغانستانی مهاجر در ایران، اما کمک‌های خارجی به ایران تعلق نگرفته است.»
آیا شرایط مهاجران افغان و شهروندان ایران برابر است؟ آیا مهاجران افغان ساکن ایران از یارانه‌ها بهره‌مند هستند؟ جمعیت مهاجران افغان در ایران چه‌قدر است؟ آیا دفتر امور مهاجران سازمان ملل متحد به ایران بابت حضور اتباع کشور افغانستان کمک نمی‌کند؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
جمعیت مهاجران افغان در ایران چه‌قدر است؟
براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ کل جمعیت اتباع افغانستان که در ایران سکونت داشته‌اند، ۱ میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر، شامل ۸۴۵ هزار و ۲۶۷ مرد و ۷۳۸ هزار و ۷۱۲ زن اعلام شده است.
این آخرین آمار رسمی، از حضور اتباع افغانستان در ایران است که در اختیار داریم. البته این آمار نمی‌تواند با واقعیت امروز ایران تطابق داشته باشد، چرا که در پنج سال گذشته ممکن است این عدد بسیار تغییر کرده باشد. اما این نکته را می‌توان در نظر داشت که در چند سال اخیر به دلیل کاهش شدید ارزش پول ملی ایران، اخبار از بازگشت بی‌شمار کارگران افغان از ایران حکایت داشت. گزارش رسمی سازمان بین‌المللی مهاجرت که به صورت هفتگی بازگشت مهاجران افغان را گزارش می‌کند نیز نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۹ تعداد ۵۰۴ هزار ۹۷۵ نفر از مهاجران افغان از ایران به کشور خود بازگشته‌اند (داوطلبانه و بالاجبار). براساس این گزارش در سال ۲۰۲۰ تعداد ۸۰۵ هزار مهاجر و در سال ۲۰۲۱ تا ماه آگوست و قبل از درگیری‌های اخیر، تعداد ۷۵۹ هزار و ۰۴۶ مهاجر افغان به طور داوطلبانه و یا بالاجبار به افغانستان بازگشته‌اند.
بنابراین آمار دقیق مهاجران افغان ساکن ایران اعم از مهاجران قانونی و غیرقانونی روشن نیست؛ ولی آمار رسمی موجود نیمی از آمار ادعایی نماینده تهران را نشان می‌دهد.
آیا شرایط مهاجران افغان با شهروندان ایران برابر است؟
ادعای برابری شرایط میان مهاجران و شهروندان را کمتر کشوری می‌تواند داشته باشد. به طور طبیعی در همه کشورهای دنیا بسیاری از حقوق به شهروندان تعلق می‌گیرد و مهاجران از آن محروم هستند. بنابراین اساسا مقایسه شرایط مهاجران با شهروندان آن هم در کشوری مثل ایران را که شهروندان خود را نیز به خودی و غیرخودی، تقسیم کرده و بسیاری از تبعیض‌های جنسیتی، مذهبی و دینی را اعمال می‌کند، کاری عبث می‌دانیم و در این گزارش هم بنا نداریم که به بررسی تک‌تک تبعیض‌های موجود میان شهروندان و مهاجران بپردازیم که «اظهر من الشمس» است. بنابراین تنها به پاره‌ای از موارد نقض حقوق انسانی و اولیه مهاجران افغان در ایران می‌پردازیم:
۱- حق زندگی
براساس ماده ۹ کنوانسیون بین‌المللی حقوق کارگران مهاجر و خانواده آنها، زندگی کردن حق مهاجران است. حال آنکه مهاجران افغان در ایران از خدمات بیمه‌ای و تامین اجتماعی که لازمه حق زندگی کارگران است، در عمل محروم هستند؛ هرچند در قانون بیمه کارگران اتباع پیش‌بینی شده ولی بسیاری از کارفرمایان تن به اجرا نمی‌دهند، به طوری‌که براساس اعلام مدیرکل سازمان تامین اجتماعی: «اکثریت شاغلین افغان در ایران بیمه نیستند.»
«احمدرضا خزاعی»، مدیرکل اتباع سازمان تامین اجتماعی نیز در اعلام آمار کارگران افغان دارای بیمه در ایران گفته است: «تعداد اتباع خارجی بیمه شده سازمان تامین اجتماعی از ۵ هزار نفر در سال ۹۴ به بیش از ۹۶ هزار نفر رسیده که حدود ۹۰ درصد آنان اتباع کشور افغانستان هستند.» حال آنکه جمعیت شاغلین اتباع خارجی در ایران در سال ۱۳۹۵ معادل ۵۳۸ هزار ۶۴۶ اعلام شده بود؛ یعنی از ۵۳۸ هزار شاغل در سال ۱۳۹۵ تنها ۵ هزار نفر بیمه بودند.
اتباع سایر کشورها در ایران مطابق قانون اساسی حق مالکیت ندارند. یعنی اگر صد سال هم در ایران زندگی کنند، نمی‌توانند یک خانه به نام خود داشته باشند. دولت روحانی در سال گذشته یکی از شرایط دریافت اقامت پنج ساله ایران (نه شهروندی) را سرمایه‌گذاری ۲۵۰ هزار دلاری در ایران اعلام کرد؛ یعنی اگر یک شهروند افغان بخواهد در ایران از حداقل حقوق برخوردار باشد، باید حداقل ۲۵۰ هزار دلار در ایران سرمایه‌گذاری کند.
در حالی که در ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای دنیا، نقل و انتقال پول الکترونیکی جای جابه‌جایی پول نقد را گرفته است، اتباع خارجی در ایران حتی از داشتن حساب بانکی محروم‌اند. در سال ۱۳۹۶ بانک مرکزی با قید ۱۶ شرط باز کردن حساب سپرده قرض‌الحسنه بدون دسته چک را برای اتباع خارجی مجاز اعلام کرد؛ ولی بسیاری از اتباع مشمول ۱۶ شرط اعلامی نبودند؛ ضمن اینکه به آنها کارت عابر بانک تعلق نمی‌گرفت. نهایتا در ۲۵آذر۱۳۹۹ سفارت افغانستان در تهران با استناد به دستورالعمل بانک مرکزی ایران اعلام کرد، تمامی بانک‌ها مکلف‌اند برای اتباع افغانستانی قانونی در ایران، حساب بانکی باز کنند و کارت عابر بانک بدهند. هرچند همین دستورالعمل نیز نتوانسته مشکلات بانکی اتباع خارجی را برطرف کند؛ چراکه موادی در این دستورالعمل وجود دارد، از جمله سقف برداشت ۱۵ میلیون تومانی که با نیاز اتباع همخوان نیست.
به این تبعیض‌ها می‌توان مشکلات دیگری از جمله به نام کردن یک خط تلفن همراه را نیز اضافه کرد که باعث محروم ماندن بسیاری از افغان‌ها در ایران از داشتن خط تلفنی به نام خود شده است.
۲- حق اشتغال
مطابق اصل بیست‌وهشتم قانون اساسی ایران «هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون، برای همه افراد امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد نماید.» اما اتباع خارجی از این حق محروم‌اند؛ آنها فقط در مشاغل خاص و مجاز حق اشتغال دارند. دولت ایران مشاغل مجاز برای اتباع خارجی را در ۴ گروه «کوره‌پزخانه»، «کارهای ساختمانی»، «کشاورزی» و «سایر مشاغل اعم از جمع‌آوری زباله، کفاشی، آهنگری و...» تعیین کرده است، یعنی تنها کارهای طاقت‌فرسا، سخت و زیان‌آور را می‌توان به اتباع خارجی سپرد.
۳- حق انتخاب محل زندگی
قانون اساسی جمهوری اسلامی حق انتخاب محل زندگی شهروندان را به رسمیت شناخته است؛ اما دولت ایران حق انتخاب محل زندگی را به اتباع خارجی نمی‌دهد. براساس اعلام دولت ایران، حضور اتباع افغانستانی در ۱۵ استان به‌طور کامل ممنوع و در ۱۲ استان دیگر نیز در برخی شهرها و منطقه‌ها اقامت آنها ممنوع است. اتباع افغان حتی با داشتن کارت آمایش معتبر نیز حق تردد در سایر شهرها و استان‌ها را ندارند. براساس اطلاعات مندرج در اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور و در پاسخ به این پرسش که آیا «با داشتن کارت آمایش معتبر امکان تردد به سایر شهرها و استان‌ها را داریم؟» آمده است: «خیر. برای تردد به سایر شهرهای مجاز حتما می‌بایست برگه تردد اخذ نمایید، در غیر این صورت به عنوان تردد غیرمجاز محسوب شده و مشمول جرایم آن خواهید شد. مگر آنکه تبدیل وضعیت شوید و امکان تردد به سایر شهرها برایتان میسر گردد.»
۴- حق ازدواج
حق ازدواج اگرچه از بدیهی‌ترین حقوق بشر است؛ اما در خصوص اتباع خارجی در ایران محدودیت‌هایی وجود دارد. فارغ از ممنوعیت ازدواج غیرمسلمانان با زن مسلمان ایرانی که در قوانین ایران به آن پرداخته شده، پاسخ‌های اداره اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور به پرسش‌های اتباع در خصوص شرایط ازدواج نشان می‌دهد که حتی ثبت ازدواج برای آنان کار آسانی نیست. این پرسش و پاسخ‌ها گویای محدودیت‌های اتباع در ثبت ازدواج است:
«من زن ایرانی هستم و همسرم تبعه افغانستان و فاقد مدرک شناسایی می‌باشد. آیا با این شرایط می‌توانم ازدواج خود را ثبت کنم؟
خیر. ابتدا همسر شما باید وضعیت اقامت خود را مجاز و قانونی نماید.
چگونه همسر خارجی من می‌تواند اقامت قانونی دولت را کسب نماید؟
با خروج و ورود قانونی به کشور و اخذ اقامت قانونی و یا اینکه در طرح‌های شناسایی اتباع غیرمجاز که از طریق رسانه‌ها و دولت اعلام می‌گردد، شرکت نماید.
همسر من دارای کارت آمایش اتباع افغانستان می‌باشد. آیا می‌تواند با همین کارتی که در دست دارد، ثبت ازدواج نماییم؟
خیر. ابتدا می‌بایست تبدیل وضعیت نماید؛ یعنی کارت آمایش ابطال و گذرنامه با اقامت قانونی اخذ گردد.»
۵- حق تحصیل
سال‌ها کودکان افغان در ایران از حق تحصیل در مدارس دولتی محروم بودند. یعنی برخلاف کنوانسیون حقوق کودک که حق تحصیل رایگان و الزامی را برای کودکان فارغ از شرایط اقامتی بر دولت‌ها تکلیف کرده است، دولت ایران از ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع در مدارس دولتی خودداری می‌کرد تا اینکه در سال ۱۳۹۴ رهبر جمهوری اسلامی دستور به ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع (اعم از اتباع دارای اقامت قانونی و غیرقانونی) در مدارس دولتی را صادر کرد تا مشکل حق تحصیل کودکان افغان برطرف شود.
ولی هنوز تحصیل رایگان برای دانشجویان افغان همچون شهروندان ایران موضوعیت ندارد و دانشجویان اتباع باید هزینه تحصیل را پرداخت کنند و از آنجا که برخی از رشته‌های دانشگاهی در ایران مستلزم استخدام در دستگاه‌های دولتی است، تحصیل اتباع خارجی در این رشته‌ها ممنوع است. عناوین رشته‌های تحصیلی ممنوعه برای اتباع غیرایرانی در این لینک در دسترس است.
آیا مهاجران افغان در ایران از یارانه‌ها برخوردارند؟
خیر، یارانه نقدی به ۷۸ میلیون نفر از جمعیت ایران، نه همه شهروندان ایرانی تعلق می‌گیرد. دولت اتباع خارجی ساکن ایران را مستوجب دریافت یارانه نمی‌داند؛ حتی در سال ۱۳۹۶ وقتی برخی از نمایندگان وقت مجلس دهم طرح اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغان را مطرح کردند، یک نماینده مجلس اعلام کرد دولت این طرح را به دلیل ملزم شدن به پرداخت یارانه دارای بار مالی می‌داند و با آن مخالف است. «طیبه سیاوشی» در این خصوص گفت: «مشکل پرداخت یارانه مانع از اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی شده است.»
اما طبیعتا اتباع خارجی ساکن ایران از برخی یارانه‌های پنهان برخوردارند؛ چون دولت راهی برای محروم کردن آنها ندارد، مثل یارانه‌ای که دولت روی وسایل نقلیه حمل و نقل عمومی پرداخت می‌کند. طبیعتا شهرداری نمی‌تواند مانع اتباع از استفاده از مترو شود یا بلیت مترو را به آنها گران‌تر بفروشد.
آیا ایران از سازمان‌های بین‌المللی بابت حضور اتباع خارجی کمکی دریافت نمی‌کند؟
فارغ از اصل پناهجوپذیری به عنوان یک اصل بشردوستانه و یک ارزش جهان‌شمول، کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان از طرق مختلف به کشورهای پناهجوپذیر کمک‌هایی ارائه می‌کند. یکی از این کمک‌ها، تامین هزینه بیمه سلامت پناهجویان است. کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در قراردادی با سازمان بیمه سلامت ایرانیان، هزینه بیمه سلامت ۱۲۰ هزار نفر از پناهجویان را به طور کامل تقبل کرده و شرایط برای اعطای بیمه سلامت به همه مهاجران از طریق پرداخت حق بیمه را مهیا کرده است.
براساس اطلاعات مندرج در وب‌سایت کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در ایران، پناهجویان نیازمند می‌توانند با ثبت‌نام در وب‌سایت این دفتر از خدمات بیمه سلامت برخوردار شوند و مهاجران غیرنیازمند نیز با ثبت‌نام در این دفتر و پرداخت حق بیمه می‌توانند مشمول خدمات بیمه سلامت شوند.
براساس اطلاعات مندرج در وب‌سایت کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در ایران، کمیساریا در ساخت و نوسازی مدارس در مناطق مسکونی با جمعیت بالای پناهنده مشارکت مالی انجام می‌دهد. ۱۱ مدرسه در سال ۱۳۹۶، ۶ مدرسه در سال ۱۳۹۷ و ۱۲ مدرسه در سال ۱۳۹۸ با مشارکت مالی کمیساریا ساخته شده است که هم کودکان پناهنده و بی‌مدرک و هم کودکان ایرانی جامعه میزبان از آن بهره‌مند می‌شوند. کمیساریا همچنین با وزارت آموزش و پرورش و نهضت سوادآموزی در راستای فراهم‌سازی کلاس‌های سوادآموزی برای کودکان و بزرگسالان پناهنده جامانده از تحصیل همکاری می‌کند. کمیساریا همچنین مدعی است از دولت ایران در اجرای مجموعه‌ای متنوع از پروژه‌های معیشتی از جمله ارائه آموزش فنی و حرفه‌ای به پناهندگان، تاسیس کسب‌وکارهای خانگی؛ دسترسی به وام و تامین تجهیزات و ابزار برای ایجاد یا گسترش مشاغل با مدیریت پناهندگان پشتیبانی می‌کند. کمیساریا همچنین از وزارت بهداشت در زمینه زیرساخت‌های مراقبت‌های بهداشتی اولیه شامل ساخت و بازسازی مراکز بهداشتی درمانی نیز حمایت می‌کند. در حال حاضر، پرسنل مراقبت‌های ضروری درمانی شاغل در ۲۷ مرکز درمانی تحت حمایت کمیساریا، از پشتیبانی خاص این سازمان برخوردارند.
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برای سال ۲۰۲۱ مبلغ ۹۷.۹ میلیون دلار کمک به پناهندگان افغان در ایران اختصاص داده است. هرچند این کمیساریا تایید کرده که تاکنون تنها ۸ درصد این کمک تامین شده است.
جمع‌بندی
«مجتبی رضاخواه»، نماینده تهران و دبیرکل اتحادیه بین المجالس مجلس شورای اسلامی APA مدعی است:
- شرایط مهاجران افغان با مردم ایران برابر است و از یارانه‌ها استفاده می‌کنند.
- در حال حاضر به صورت رسمی ایران پذیرایی سه میلیون مهاجر افغانستانی است.
- تمامی هزینه‌های حضور خواهران و برادران افغانستانی مهاجر در ایران ، اما کمک‌های خارجی به ایران تعلق نگرفته است.
بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهد آمار رسمی اتباع افغان در سرشماری سال ۱۳۹۵ حدود یک‌ونیم میلیون نفر اعلام شده و کمیساریای عالی پناهندگان در ایران نیز آمار افغانستانی‌های پناهنده در ایران را ۸۰۰ هزار نفر عنوان کرده است. هرچند گفته می‌شود حدود دو میلیون افغان هم به طور غیرقانونی در ایران حضور دارد. در سال‌های اخیر اخبار رسمی از بازگشت شمار زیادی از افغان‌ها حکایت دارد. گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت حاکی است در سال‌های ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ بالغ بر دو میلیون افغان به کشور خود بازگشته‌اند.
بررسی شرایط افغان‌ها در ایران نشان می‌دهد که آنها از بسیاری از حقوق اولیه از جمله اقامت آزادانه، حق انتخاب آزادانه شغل، تامین اجتماعی، حق ازدواج، حق تحصیل و حق مالکیت با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رو هستند.
برخلاف ادعای نماینده تهران، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در تهران مدعی است که بخشی از بیمه سلامت و هزینه تحصیل و هزینه توانمندسازی پناهندگان را این کمیساریا پرداخت می‌کند و برای سال ۲۰۲۱ مبلغ ۹۷.۹ میلیون دلار برای کمک به پناهندگان افغان در ایران اختصاص داده، هرچند تاکنون تنها ۸ درصد این پول تامین شده است.
مجموع بررسی‌های «ایران‌وایر» نشان می‌دهد که ادعای مجتبی رضاخواه، نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی مبنی بر اینکه «مهاجران افغان شرایط برابر با مردم ایران دارند و از یارانه‌ها استفاده می‌کنند» از اساس بی‌پایه است و به آن نشان «دروغ پینوکیو» می‌دهد.
دروغ پینوکیو: اظهاراتی که عدم صحت آنها قبلا ثابت شده یا بر اساس تحقیقات و مدارک موجود، کذب از کار درآمده‌اند یا به عبارتی، دروغ عیان هستند.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در «ایران‌وایر»، این‌جا را کلیک کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر