هر ساله با آغاز فصل برداشت سیب در ایران، استان‌های آذربایجان شرقی و غربی شاهد انباشت صدها هزار تن سیب درختی در کنار جاده‌های این منطقه است. امسال برای دومین سال متوالی انباشت سیب در کنار جاده‌ها ممنوع اعلام شده است؛ اما این ممنوعیت نمی‌تواند معضل سیستم معیوب کشاورزی در این دو استان را پنهان کند.
***
سیب درختی محصولی با نیاز به آب فراوان و هزینه تولید بالا است. با این وجود انباشت سیب در کنار جاده‌ها عملا به معنای نابودی میلیاردها تومان سرمایه در استانی کمتر توسعه‌یافته چون آذربایجان غربی و هدررفت صدها میلیون متر مکعب آب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه است.
برپایه آمارنامه منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۸، سیب درختی با بیش از چهار میلیون تن در سال، بیشترین محصول باغی تولید شده در ایران است. ۲۷.۵ درصد از کل میزان سیب تولید شده در ایران در آذربایجان غربی و ۱۳.۷ درصد آن در آذربايجان شرقی تولید می‌شود. این دو استان مجموعا با تولید بیش از ۴۰ درصد کل سیب ایران بزرگترین تولیدکنندگان این محصول هستند. این به معنای تولید نزدیک به دو میلیون تن سیب در این منطقه است.
همچنین به گفته مدیرعامل سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران، در سال ۱۴۰۰ و در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی حدود ۴۰۰ هزار تن «سیب صنعتی» تولید خواهد شد. بخشی از سیب صنعتی تولید شده به کارخانجات تولید کنسانتره سیب فروخته می‌شود و بخش بزرگتری از آن به زباله تبدیل می‌شود.
سیب صنعتی، نامی است که مقام‌های دولتی بر روی سیب درجه سه و زیر درختی گذاشته‌اند. با این وجود یکی از باغداران اهل ارومیه معتقد است، تمامی سیب‌های کنار جاده‌ای که با قیمتی نازل فروخته می‌شود، سیب درجه سه و کم کیفیت نیست.
این تولیدکننده سیب در گفت‌وگو با ایران‌وایر می‌گوید: «سیب محصولی پرزحمت و هزینه‌بر است. در فصل برداشت محصول قیمت فروش سیب بسیار کاهش می‌یابد. به همین دلیل باید محصول را در سردخانه انبار کرد تا به قیمت مناسب فروخته شود؛ اما بسیاری از باغداران توانایی مالی بسته‌بندی و فرستادن تمام سیب خود به سردخانه را ندارند. تولیدکننده نهایتا مجبور به فروش بخشی از سیب درجه یک به دلالان و بخش دیگر را به عنوان سیب صنعتی به کارخانجات کنسانتره می‌شود.»
امسال برای دومین سال متوالی انباشت سیب در کنار جاده‌ها ممنوع اعلام شده است. رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان‌غربی با اشاره به آغاز برداشت محصول سیب درختی در استان، در این ارتباط گفته است: «از پارسال مراکزی مجوز دریافت کردند تا در زمینه جمع‌آوری بهداشتی سیب زیردرختی اقدام کنند که امسال ۸۲ مرکز خرید، کار خرید را بر عهده خواهند داشت که شامل ۴۰ مرکز متعلق به سازمان تعاون روستایی، ۳۰ مرکز بخش خصوصی دارای مجوز از سازمان جهاد کشاورزی و ۱۲ سردخانه ذخیره‌سازی میوه است.»
با این وجود امسال نیز آذربایجان غربی و شرقی شاهد انباشت صدها هزار تن سیب در کنار جاده‌های این استان‌ها است. باغداری که با ایران‌وایر گفت‌وگو کرده است، درباره دلایل تداوم این معضل می‌گوید: «مراکز خرید سیب نسبت به میزان سیب تولید شده کافی نیست. بار کامیون‌هایی هم که برای فروش به این مراکز ارسال می‌شود، گاهی تا چند روز باید منتظر تخلیه بار باشند. این مسئله هزینه اضافی را به تولیدکننده تحمیل می‌کند. همچنین مراکز خرید سیب و سردخانه‌ها در هماهنگی با دلالان، تلاش می‌کنند تا حد امکان با تاخیر سیب را بخرند تا کشاورز از ترس فاسد شدن محصولش مجبور شود به کمترین قیمت سیب را بفروشد. دولت قیمت خرید تضمینی هر کیلوگرم سیب درجه سه را ۱۵۰۰تومان اعلام کرده، ولی اکنون قیمت بازار فروش چیزی بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ تومان است.»
به گزارش فائو برای تولید هر کیلوگرم سیب ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. ارزيابی وضعيت راندمان آب آبياری در ايران که توسط «موسسه تحقیقات مهندسی سازه های آبیاری و زهکشی» انجام شده نشان می‌دهد، راندمان آبیاری در کشور از ۲۲.۵ تا ۸۵.۵ درصد متغير است. در این پژوهش شیوه‌های آبیاری سنتی کمترین و روش‌های نوین آبیاری بیشترین راندمان را داشته‌اند.
باغ‌های آذربایجان شرقی و غربی عمدتا به شیوه سنتی آبیاری می‌شوند. با در نظر گرفتن ۵۶ درصد متوسط راندمان آبیاری در ایران برای باغ های سیب، متوسط آب مصرف شده برای تولید یک کیلوگرم سیب درختی حدود ۱۴۰۰ لیتر است.
تولید سالانه ۴۰۰ هزار تن سیب صنعتی در آذربایجان شرقی و غربی با مصرف دست‌کم ۱۴۰۰ لیتر آب برای هر کیلو به معنای هدررفت ۵۶۰ میلیارد لیتر و یا ۵۶۰ میلیون متر مکعب آب است. این میزان آب به معنای این است که سالانه معادل یک‌پنجم حجم آب کنونی دریاچه ارومیه برای تولید سیب درجه سه و دارای ارزش اقتصادی ناچیز مصرف می‌شود.
هدررفت آب در بخش تولید سیب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه محدود به تولید سیب‌های صنعتی با ارزش اقتصادی پایین نیست. بخشی از سیب‌های درجه یک نیز پس از انبار شدن در سردخانه‌ها فاسد می‌شود.
به گفته رییس اتحادیه سردخانه‌داران آذربایجان غربی، تنها در سال ۱۳۹۸ بیش از چهل هزار تن سیب در سردخانه‌های این استان از بین رفته است. «مراد آقابالازاده» در گفت‌وگو با رسانه‌ها دلیل فاسد شدن سیب‌ها را ممنوعیت صادرات سیب در ایام عید نوروز و سپری شدن مدت زمان ماندگاری سیب در سردخانه‌ها عنوان کرده است.
محدودیت صادرات سیب منحصر به ایام عید نوروز نیست و هر ساله به دلیل تنش‌های سیاسی ایران با دیگر کشورها و عدم برنامه‌ریزی درست برای تسهیل صادرات، بخش قابل توجهی از سیب تولید شده در ایران از بین می‌رود.
«علی فاضلی»، کارشناس کشاورزی ساکن شهرستان ارومیه، معتقد است نابسامانی کنونی در حوزه تولید سیب در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی به دلیل نبود برنامه‌ریزی بلندمدت بر مبنای پتانسیل سرزمینی این استان‌ها است. او در گفت‌وگو با ایران‌وایر می‌گوید: «الگوی کشت در آذربایجان بدون انجام آمایش سرزمینی و بر پایه سیاست‌های نادرست دولت برای رفع فقر شدید این منطقه اجرا شده است. پس از پایان جنگ ایران و عراق و آغاز دوران ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی، سیاست کلی کشور بر توسعه کشاورزی در آذربایجان قرار گرفت. سدها پشت سر هم بر روی رودخانه‌های حوزه آبریز دریاچه ارومیه ساخته شد و به سرعت بخش وسیعی از زمین‌های دیم تبدیل به باغ‌ها و مزارع آبی شدند. با این حال دولت زیرساخت‌های لازم را برای استفاده از محصولات کشاورزی برای تولید ثروت با ارزش افزوده بالا فراهم نکرد. سرمایه‌گذاری لازم برای صنایع تبدیلی انجام نشد و سیاست‌های خارجی تنش‌زای دولت نیز مانع از توسعه متوازن بین تولید و صادرات در کشور شد. در نتیجه تولید حجم زیادی از محصولات کشاورزی به رفع فقر در منطقه کم چندانی نکرده است و باغات و مزارع کشاورزی که با الگوی کشت نادرست و شیوه‌های آبیاری سنتی سیراب شده، بخش زیادی از حق‌آبه زیست‌محیطی دریاچه ارومیه را بلعیده است.»
پژوهش انتشار یافته در ژورنال «Agricultural Water Management» در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد: «مساحت اراضی آبی در حوضه دریاچه ارومیه طی دهه‌های گذشته ۴۳۷ درصد افزایش یافته است.»
این مقاله همچنین خشک‌سالی و افزایش سریع فعالیت‌های کشاورزی را مهمترین دلایل کوچک شدن دریاچه معرفی کرده است: «افزایش سطح زمین‌های آبی تحت کشت از ۱۲۶۵ کیلومترمربع در سال ۱۹۷۵ به ۵۵۲۵ کیلومترمربع در سال ۲۰۱۱ و گسترش بیابان‌زایی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه» از مهمترین نتایج این مطالعه است.
علی فاضلی می‌گوید کشاورزی سنتی در آذربایجان، باعث خشک شدن دریاچه ارومیه و فرسایش شدید خاک شده است: «بایستی الگوی کشت در آذربایجان را به سمت محصولات نیازمند به آب کم تغییر داد. در مورد باغ‌های سیب نیز اکثر درخت‌های سیب این منطقه مناسب شرایط اقلیمی آذربایجان نیستند. می‌توان به مرور درخت‌های سیب کنونی را با درختچه‌های سیب پاکوتاه جایگزین کرد. این نوع از درخت دچار آفت‌زدگی کمتری می‌شود. همچنین در مقابل عوامل اکولوژیکی مانند باد که یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش سیب زیردرختی است، مقاومتر است. در عین حال دولت باید بودجه لازم برای تغییر شیوه آبیاری از روش های غرق‌آبی و سنتی به روش‌های نوین آبیاری را تامین کند. توسعه کشاورزی گلخانه‌ای و ترویج کاشت محصولاتی با مصرف آب کمتر همچون پسته، گل محمدی و زعفران در بین کشاورزان نیز از راه‌های برون‌رفت از بحران کنونی است.»
از نمونه‌های موفق اصلاح الگوی کشت در آذربایجان شرقی، ترویج کاشت پسته و گل محمدی به جای محصول پرزحمت و نیازمند آب فراوان مانند پیاز در «ایلخچی» در شهرستان اسکو است. این شهر برای سال‌ها از قطب‌های تولید پیاز در ایران بود. با این حال اکنون کاشت باغ‌های پسته و مزارع گل محمدی به سرعت در این منطقه در حال افزایش است. به گفته فرماندار شهرستان اسکو با تولید محصول پسته در بخش ایلخچی در کنار درآمدزایی بیشتر برای کشاورزان، در مصرف آب نیز ۱۳ تا ۱۵ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی شده است.
آذربایجان غربی از استان‌های کمتر توسعه‌یافته و فقیر ایران است. با فاکتور گرفتن از شهرک‌های صنعتی پیرامون تبریز، استان آذربایجان شرقی نیز شرایطی مشابه با همسایه غربی خود دارد. کشاورزی از مهمترین منابع درآمدی مردم این منطقه است. با این‌حال سیاست‌گذاری نادرست در حوزه کشاورزی و عدم ترویج الگوهای کشت متناسب با پتانسیل‌های سرزمینی این منطقه، کمک چندانی به توسعه اقتصادی و رفع فقر در آذربایجان نکرده است. اکنون کشاورزی سنتی در این ناحیه از ایران، تبدیل به یکی از مهمترین عوامل فرسایش شدید خاک و خشک شدن دریاچه ارومیه شده و بحرانِ زیستی در آذربایجان را تشدید کرده است.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر