close button
آیا می‌خواهید به نسخه سبک ایران‌وایر بروید؟
به نظر می‌رسد برای بارگذاری محتوای این صفحه مشکل دارید. برای رفع آن به نسخه سبک ایران‌وایر بروید.
گزارش

مهاجرت نخبگان به روایت عدد و رقم؛ وقتی خامنه‌ای از فرار مغزها ابراز نگرانی می‌کند

۲۸ آبان ۱۴۰۰
علی رنجی‌پور
خواندن در ۶ دقیقه
رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی اخیر خود به مهاجرت نخبگان اشاره کرده است.
رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی اخیر خود به مهاجرت نخبگان اشاره کرده است.
مساله «فرار مغزها» در ایران چه‌قدر جدی است؟
مساله «فرار مغزها» در ایران چه‌قدر جدی است؟

رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی اخیر خود به مهاجرت نخبگان اشاره کرده است. او روز ۲۶ آبان ۱۴۰۰ گفته است افرادی که جوانان نخبه را از آینده کشور مایوس و به مهاجرت تشویق می‌کنند، «خائن به کشور» هستند. 

اما مساله «فرار مغزها» در ایران چه‌قدر جدی است؟ 
***

آمارهای رسمی نشان می‌دهند که فرایند مهاجرت نخبگان در سال‌های گذشته در ایران تشدید شده است. جمعیت سرشماری شده دانشجویان ایرانی خارج از کشور طی ۱۵ سال، بیش از سه برابر شده است. طبق آمارهایی که رصدخانه مهاجرت ایران احصا کرده، جمعیت دانشجویان خارج از کشور از سال ۲۰۱۰ به بعد هر سال حدود ۵۰ هزار نفر بوده، در حالی که آمار تجمیعی بازگشت دانشجویان کمتر از دو هزار نفر است. 

از سوی دیگر، آمارهای قدیمی «بنیاد ملی نخبگان» نشان می‌دهند در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰، حدود ۴۰ درصد المپیادی‌های دانش‌آموزی کشور و بیش از یک چهارم رتبه‌های یک تا ۱۵۰ کنکور سراسری از ایران رفته‌اند. این آمار باید تا الان افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده باشد. 

اگر این نسبت متناسب با افزایش جمعیت کلی دانشجویان ایرانی در خارج افزایش پیدا کرده باشد، می‌توان تخمین زد که تا الان نرخ مهاجرت نخبگان باید به بالای ۸۰ درصد رسیده باشد. 

رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی اخیر خود در جمع نخبگان، درباره مهاجرفرستی و مهاجرت نخبگان اظهار نگرانی کرده است. 

علاوه بر او، درهفته‌ها گذشته برخی دیگر از مقام‌های جمهوری اسلامی نسبت به شکل‌گیری موج گسترده مهاجرت نخبگان هشدار داده‌اند.

«حسینعلی شهریاری»، رییس «کمیسیون بهداشت» مجلس شورای اسلامی و یکی از امضا کنندگان نامه حمایت از ممنوعیت واردات واکسن، دو هفته پیش از سخنرانی «علی خامنه‌ای»، در نامه‌ای به او، درباره عواقب جبران‌ناپذیر مهاجرت پزشکان ایرانی به خارج از کشور اظهار نگرانی کرده بود. 

اما پایه و اساس این نگرانی‌ها چیست؟ آیا آمار و مستندات تازه‌ای درباره مهاجرت نخبگان به خارج به دست مسوولان نظام جمهوری اسلامی رسیده است؟ 

جواب این سوال معلوم نیست اما این پرسش می‌تواند بهانه‌ای برای بازخوانی آمار مهاجرت ایرانیان به خارج از کشور باشد. 

آیا ایران رتبه اول فرار مغزها در جهان را دارد؟ 

یکی از چالش‌های تحلیل پدیده مهاجرت ایرانیان، کمبود اطلاعات و داده‌های معتبر آماری است. در سال‌های قبل برآوردهای مختلفی درباره جمعیت مهاجران ایرانی یا فرار نخبگان منتشر شده بود که بسیاری از آن‌ها منبع و پایه و اساس مستند و مطمئنی نداشتند؛ به عنوان نمونه، می‌توان به این گزاره آشنا اشاره کرد که بارها از سوی افراد و رسانه‌های مختلف مطرح شده است: «بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، ایران با مهاجرت سالانه ۱۸۰ هزار نخبه، رتبه اول فرار مغزها را در جهان دارد.»

این گزاره چیزی جز یک شایعه فراگیر نیست. معلوم نیست این خبر اولین بار کجا و توسط چه کسانی منتشر و پخش شده اما آن‌چه مسلم است، صندوق بین‌المللی پول هیچ وقت گزارشی منتشر نکرده است که در آن گفته باشد ایران رتبه اول فرار مغزها را دارد.

آمار مهاجرت دانشجویان ایرانی

در سال‌های اخیر، رصدخانه مهاجرت ایران در پژوهشکده سیاست‌گذاری «دانشگاه شریف» تاسیس شده است. ماموریت این رصدخانه، پایش و تحلیل داده‌های مربوط به مهاجرت ایرانیان است. 

در «سال‌نامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰»، آمارهای متنوعی درباره مهاجرت دانشجویان و نخبگان ایرانی منتشر شده است. فصل پنجم این سال‌نامه، به مهاجرت دانشجویان به خارج از کشور اشاره دارد و فصل نهم به طور مشخص درباره مهاجرت رتبه‌های برتر کنکور و برگزیدگان المپیادهای دانش‌آموزی است. 

در این سال‌نامه گفته شده رتبه دانشجو فرستی ایران در کل دنیا نوزدهم است. مبنای این آمار، جمعیت دانشجویان ایرانی ساکن خارج در سال ۲۰۱۸ میلادی (سه سال پیش) است. 

خلاصه وضعیت دانشجوفرستی ایران. منبع:‌ سال‌نامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰

جدولی که در صفحه ۳۴ این سال‌نامه منتشر شده است، نشان می‌دهد جمعیت دانشجویان ایرانی ساکن خارج از کشور در سال ۲۰۱۸ میلادی حدود ۵۶ هزار و ۴۰۰ نفر بوده است. این رقم در مقیاس جمعیت ۵/۵ میلیون نفری دانشجویان بین‌المللی در سراسر جهان، رقم ناچیزی به نظر می‌رسد. 

آمار خروج و بازگشت دانشجویان ایرانی خارج از کشور .منبع:‌ سال‌نامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰

البته باید گفت با توجه به محدودیت منابع آماری رصدخانه مهاجرت ایران، جمعیت واقعی دانشجویان ایرانی خارج از کشور بیش از این است. اما حتی اگر به این آمار بسنده کنیم، باز هم چند نکته مهم در آن وجود دارد که نشان می‌دهد ایران نه با پدیده دانشجو فرستی که با مهاجرت دانشجویان به خارج از کشور مواجه است. 

۳ برابر شدن مهاجرت دانشجویانی ایرانی در فاصله ۱۵ سال

بر اساس اطلاعات این جدول، جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور از حدود ۱۹ هزار نفر در سال ۲۰۰۳، به بیش از ۵۶ هزار نفر در سال ۲۰۱۸ رسیده است. 

طبق داده‌های این جدول، ۹۶ درصد دانشجویانی که از کشور خارج می‌شوند، بازنمی‌گردند. 

ستون «بازگشت ایرانیان متخصص به وطن» نشان می‌دهد جمعیت کسانی که پس از تحصیل در خارج به ایران بازمی‌گردند، به نسبت افرادی که از کشور خارج می‌شوند، بسیار ناچیز است؛ چنان‌که مجموع کسانی که طی شش سال، ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ به کشور بازگشته‌اند کمتر از دو هزار نفر است. در حالی که جمعیت دانشجویی خارج از کشور بعد از سال ۲۰۱۱، بالای ۵- هزار نفر است.

جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در ۱۰ سال گذشته تقریبا ثابت بوده است. یعنی می‌توان انتظار داشت ظرفیت بازگشت دانشجویان در سال‌های اخیر حدود ۵۰ هزار نفر باشد، در حالی که طبق آمار، طی شش سال، دو هزار نفر بوده است و سالانه از چند صد نفر تجاوز نمی‌کند. به عبارتی، می‌توان گفت تنها چهار درصد دانشجویانی که از کشور خارج می‌شوند، بازمی‌گردند. 

آمار مهاجرت رتبه‌های بالای کنکور و المپیادی‌ها

فصل نهم سال‌نامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰ به ماندگاری، خروج و بازگشت برگزیدگان کنکور و المپیادی‌ها اختصاص دارد. 

در این گزارش، جدولی درباره آمار ماندگاری، خروج و اقامت برگزیدگان المپیادهای دانشجویی، رتبه‌های یک تا ۱۵۰ کنکور سراسری و همین طور رتبه‌های یک تا هزار منتشر شده است. 

منبع این آمار، «بنیاد ملی نخبگان» است. نکته مهم و قابل توجه آن‌ که این آمار، قدیمی و بر اساس اطلاعات تردد گذرنامه افراد در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ است. قاعدتا برای به دست آوردن یک تصویر واقعی از وضعیت مهاجرت نخبگان، باید داده‌های به روزی در دسترس باشد، به‌ویژه آن که شواهد و قرائن نشان می‌دهند میل به مهاجرت در یک دهه گذشته به نسبت ۲۰ سال پیش افزایش زیادی داشته است؛ چنان‌که آمار جمعیت دانشجویان خارج از کشور از افزایش سه برابری مهاجرت دانشجویان از ایران طی ۱۵ سال نشان دارد. 

 اما همین آمارهای قدیمی هم شمایی از مهاجرت نخبگان ترسیم می‌کنند. 

آمار مهاجرت المپیادی‌ها و رتبه‌های بالای کنکور ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ .منبع:‌ سال‌نامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰

در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰، حدود ۴۰ درصد المپیادی‌های دانش‌آموزی کشور از ایران رفته‌ و بیش از ۳۷ درصد آن‌ها رسما مقیم خارج شده‌اند؛ یعنی در فاصله دو سال، بیش از ۴۰۰ روز در خارج از ایران سکونت داشته‌اند. 

در همین دوره زمانی، بیش از یک‌چهارم رتبه‌های یک تا ۱۵۰ و بیش از یک‌ششم رتبه‌های زیر هزار کنکور سراسری نیز از ایران رفته‌اند. اگر این نسبت متناسب با افزایش جمعیت کلی دانشجویان ایرانی در خارج افزایش پیدا کرده باشد، می‌توان تخمین زد که تا الان نرخ مهاجرت در رتبه‌های برتر کنکور به چیزی در حدود ۶۰ تا ۷۵ درصد رسیده باشد. 

ثبت نظر

استان‌وایر

نامه انجمن قلم نروژ در اعتراض به زندانی شدن نرگس محمدی

۲۸ آبان ۱۴۰۰
خواندن در ۲ دقیقه
نامه انجمن قلم نروژ در اعتراض به زندانی شدن نرگس محمدی