کلیسای میناس مقدس؛ یادگار دوران قاجار در ده ونک

رزا شرفی، شهروندخبرنگار، تهران

در روزگاری که محله امروزی «ونک» در تهران یکی از آبادی‌های «شمیران» بود و به جای ساختمان‌ها و برج‌های سر به فلک کشیده، تا چشم کار می‌کرد مزارع کشاورزی و باغ‌های سرسبز در میان تپه‌های اطراف آن دیده می‌شدند، بخشی از آبادی ونک به «ونک ارامنه» مشهور بود. کلیسای «میناس مقدس» یکی از یادگارهای همان دوران است؛ دوران حکومت «محمد شاه قاجار» که گروهی از ارامنه در بخش شرقی آبادی ونک ساکن شدند.

***

گفته می‌شود «میرزا آقاسی»، صدراعظم «محمدشاه قاجار» برای تامین علوفه قشون دولتی، ۱۳ خانواده ارمنی را از چهارمحال و بختیاری و اصفهان برای کشاورزی به تهران آورد. بعدها برای آن‌ها در نزدیکی زمین‌های کشاورزی، قلعه‌‌ای ساخته شد و با سکونت این خانواده‌ها در بخش شرقی آبادی ونک، این محله به «ونک ارامنه» شهرت پیدا کرد. 

اگرچه اکنون از قلعه ونک ارامنه خبری نیست اما کلیسای «میناس مقدس» (ساخت ۱۲۳۵ خورشیدی) یادگاری آن قلعه خاطره برانگیز است که تا به امروز پابرجا مانده است.

در پیشینه ساخت کلیسای میناس مقدس آمده است که «حسن مستوفی‌الممالک» در سال ۱۲۳۵ خورشیدی (۱۸۵۶ میلادی) این کلیسا را برای ارمنیان ده ونک به هزینه خود ساخت. مستوفی‌الممالک صلیبی از برنز به کلیسا اهدا کرده‌ بود. روی صلیب، این عبارت حک شده‌ است: «مستوفی‌الممالک ونک فی شهر ذیقعده الحرام ۱۲۷۸».

کلیسا دارای پلان مستطیلی شکل با سمت شرق به غرب است به طول ۱۷ متر و عرض ۹/۵ متر. مصالح به کار رفته در آن، آجر و خشت است. دیوارهای داخلی کلیسا با گچ پوشانده شده‌اند و سقف آن توسط شش ستون که قبلاً از جنس چوب بوده‌، محافظت می‌شوند. سطح بنای کلیسا از سطح حیاط آن دو پله پایین‌تر قرار دارد و دارای نورگیرهایی در سه سمت بنا است. سه ورودی در سمت غربی و جنوبی مشاهده می‌شود که در بالای ورودی جنوبی، ناقوس‌خانه کوچک کلیسا قرار دارد.

کلیسای میناس مقدس در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۶۸۰، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. 

«روبرت» یک مهندس معمار ارمنی است و مطالعه روی طرح و نقشه بناهای قدیمی یکی از علاقه‌مندی‌هایش است. او درباره درباره تفاوت کلیساهای ارامنه با دیگر شاخه‌های مسیحیت می‌گوید: «کلیساهای ارمنیان با سبک معماری خاصی که دارند، به راحتی از کلیساهای سایر فرقه‌های مسیحیت تمیز داده می‌شوند. مهم‌ترین شاخص سبک معماری کلیساهای ارمنی، گنبد آن است. این کلیساها بدون استثنا در جهت شرقی غربی ساخته می‌شوند. محراب کلیساها در بخش شرقی آن است و از سطح صحن کلیسا مرتفع‌تر است. دو ردیف پلکان که در جوار دیوارهای شمالی و جنوبی ساخته می‌شوند، راه ورود به محراب هستند. نقشه  کلیساهای ارمنی بیشتر صلیبی شکل است ولی در برخی از کلیساها، صحن داخلی آن‌ها در طول، به وسیله چند ردیف ستون به سه ناو تقسیم می‌شوند.»

کلیسای میناس مقدس به دلیل سابقه و اصالت، کلیسای مهمی برای ارامنه محسوب می‌شود. البته در امور رسمی مثل خلیفه‌گری ارمنی‌های تهران نقشی ندارد.

خلیفه‌گری ارمنی‌های تهران یک مرجع و سازمان دینی است که مسوولیت اداره امور ارمنی‌های تهران و منطقه شمال کشور را بر عهده دارد که در سال ۱۹۴۵ میلادی تاسیس شد. 

خلیفه‌گری ارمنی‌های تهران دارای اساس‌نامه قانونی است و زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه جهت اداره امور کلیساها، مدارس، گورستان‌ها و زندگی فرهنگی و اجتماعی ارمنی‌های حوزه تهران فعالیت می‌کند.

مقر خلیفه‌گری ارمنی‌های تهران ابتدا کلیسای «مریم مقدس» بود که بعد از ساخت کلیسای «سرکیس مقدس»، به آن‌جا انتقال یافت.