خانه امام جمعه، نفیس‌ترین خانه تهران، حوالی میدان توپخانه

سروش منظم، شهروندخبرنگار، تهران

می‌گویند نفیس‌ترین خانه تهران است؛ عمارتی بزرگ و باشکوه با آیینه کاری‌ها و نقاشی‌های روی گچ و ارسی‌ها و شیشه‌های رنگی که هیبت کاخ‌های شاهان را دارد. این جا عمارت تاریخی خانه امام جمعه است؛ یکی از معدود عمارت‌های قجری باقی‌مانده در تهران؛ بنایی بزرگ در جایی حوالی میدان «توپخانه» که حالا نامش میدان «امام خمینی» است.

***

این عمارت از آثار دوره قاجاریه و باقی‌مانده از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری است. ابتدا خانه «میرزا آقا خان‌نوری»، صدر اعظم «ناصرالدین شاه» بود، بعدها «سید ابوالقاسم تهرانی»، امام جمعه تهران آن را خرید و در آن ساکن شد و به «عمارت تاریخی امام جمعه» معروف.

امام جمعه تهران در آن زمان حاج سید ابوالقاسم تهرانی، پسر ارشد «سید زین‌الدین امام جمعه» و نوه دختری «معیرالممالک» (نظام الدوله) بود که پس از فوت پدر، امامت جمعه و تولیت مسجد امام را برعهده گرفت و چندی بعد با دختر «مظفرالدین شاه»، «شکوه‌الدوله» ازدواج کرد. او از اواخر حکومت «محمدشاه قاجار» تا چندی بعد از مشروطه، منصب امامت جمعه و جماعت تهران را بر عهده داشت.

خانه امام جمعه در خیابان «ناصر خسرو»، پایین‌تر از میدان توپخانه قدیم و روبه‌روی وزارت اقتصاد و دارایی، در کوچه «امام جمعه»  قرار گرفته است؛ محله‌ای که نامش «عودلاجان» است اما دیگر چیزی زیادی از شکوه گذشته‌اش باقی نمانده است. خانه امام جمعه یکی از معدود بناهای قدیمی به جا مانده از دوران اوج عودلاجان است.

طبقه اول خانه امام جمعه، حوض‌خانه و طبقه دوم شامل تالار تابستانی و زمستانی است که هر کدام با ارسی‌های کشویی از یک‌دیگر و از محیط بیرون، جدا می‌شوند. در جلوی عمارت، ایوانی با دو ستون بلند قرار دارد.

خانه امام جمعه از بناهای مسکونی اعیانی به شمار می‌رود که دو بخش اندرونی و بیرونی داشته است. بخش اندرونی آن که برای سکونت افراد خانه و خدمه بوده، سال‌ها پیش تخریب و به مدرسه تبدیل شده است. اما بخش بیرونی که محلی برای پذیرایی از میهمانان امام جمعه بوده، هم‌چنان باقی مانده است.
در این خانه به خوبی رد پای هنر ایران باستان، چه در سنگ برجسته‌های حیاط به صورت برگ پنجه‌ای و چه در گچ‌بری‌های خانه به صورت زنجیره‌وار مطابق با الگوی باستانی ترکیبی از طرح‌های گیاهی و هندسی دیده می‌شود. 

از دیگر هنرهای به کار رفته در این بنا، بهره‌گیری از هنر سنگ‌کاری است که یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در استحکام خانه‌های قدیمی به شمار می‌رفته است. در قسمتی از حیاط، استادکاران با استفاده از هنر سنگ‌تراشی، با حکاکی روی سنگ‌ها، نقوش بسیار زیبایی خلق کرده‌اند. پیشانی شیروانی خانه از آرامگاه «کوروش» الهام گرفته است که نمونه آن در «دیوان‌خانه کریم‌خان» نیز وجود دارد.

با این حال، زیباترین بخش طبقه اول، حوض‌خانه است با کاشی‌های آبی در کف که با سبکی هنرمندانه، چشم گردش‌گران را به سوی خود جلب می‌کند.

در طبقه دوم این بنا، معمار آن دو اتاق گوشواره ایجاد کرده است تا اگر تعداد میهمان‌ها در تالار زیاد شد، برای پذیرایی بهتر، سردری‌ها را باز کنند و فضا به سالنی بزرگ تبدیل شود.

صندوق احیا و بهره‌برداری آثار تاریخی که مالکیت این بنا را برعهده دارد، در مزایده‌ای که سال ۱۳۹۷ منتشر کرد، از آن به عنوان «نفیس‌ترین خانه تهران» نام برد که دارای کاربری فرهنگی، خدماتی و پذیرایی است.
خانه امام جمعه که قدمت آن دست‌کم به یک قرن می‌رسد، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با شماره ۱۷۷۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.