مذاکرات غیرمستقیم بین ایران و آمریکا و نوشتن متن از راه دور چگونه انجام می‌شود؟

مذاکرات نجات توافق اتمی برجام وارد مراحل نهایی خود شده است. این مذاکرات به دستور آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی به صورت غیرمستقیم میان نمایندگان ایران و ایالات متحده انجام شد. شیوه این مذاکرات چه بود و متن آن چگونه آماده می‌شود؟

 ***

مذاکرات غیرمستقیم چطور شکل می‌گیرد؟

نمایندگان دولت جمهوری اسلامی و نمایندگان دولت ایالات متحده به همراه هیات‌های مذاکره‌کننده بریتانیا، چین، روسیه، فرانسه و آلمان و نماینده‌ای از اتحادیه اروپا در وین حاضر بودند. نمایندگان جمهوری اسلامی در جلساتی مشترک به پنج کشور چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و آلمان (در مواردی با چین و روسیه و سه کشور اروپایی به صورت جداگانه) خواسته‌های خود را از آمریکا مطرح می‌کردند.

نمایندگان این کشورها با فرمول‌بندی خواسته‌های ایران و اضافه کردن انتظارات خود به آن، موضوع را با آمریکا مطرح و سپس پاسخ ایالات متحده و انتظارات این کشور از جمهوری اسلامی را به همان ترتیب از طریق پنج کشور واسطه و نماینده اتحادیه اروپا به ایران می‌رساندند. این روند بسیار طولانی و زمان‌بر است و باعث طولانی شدن مذاکرات شده است. جمهوری اسلامی از این فرصت برای تقویت ذخایر اورانیوم خود استفاده کرده است.

آیا متنی بین ایران و آمریکا رد و بدل می‌شود؟

بله؛ دو طرف خواسته‌های خود را به صورت مکتوب از راه واسطه‌ها به یکدیگر منتقل می‌کنند. جمهوری اسلامی ایران این متون مکتوب را Non-Paper یا متون غیررسمی عنوان می‌کند. این اصطلاحی است که در دیپلماسی برای اشاره به نامه و نوشته‌ای استفاده می‌شود که دارای سربرگ رسمی یا مهر دولت نیست؛ اما از سوی ماموران و نمایندگان دولت به نمایندگان دولت دیگری منتقل می‌شود که عموما حاوی پیشنهاد یا پیش‌نویس اولیه یک توافق است. به همین دلیل این نوشته‌ها دارای ارزش رسمی نیست و سندیت ندارد.

در دوره‌ای که مذاکرات اتمی از سوی «سعید جلیلی»، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی و نماینده کنونی خامنه‌ای در این شورا انجام می‌شد، مذاکره‌کنندگان جمهوری اسلامی در بالای متون غیررسمی به جای Non-paper به معنی غیررسمی، از اصطلاح None-paper استفاده کرده بودند که به معنی «غیرکاغذی» است. «علی باقری کنی» از خویشاوندان آیت‌الله خامنه‌ای که اکنون مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی در گفت‌وگوهای نجات برجام است، در آن دوره نفر دوم مذاکرات و معاون سعید جلیلی بود.

متن توافق چگونه نوشته می‌شود؟

جمهوری اسلامی پس از مذاکره غیرمستقیم با آمریکا بر سر کلیات توافق، متن پیشنهادی خود برای توافق‌نامه نهایی را به ایالات متحده می‌دهد. ایالات متحده هم خواسته‌های خود را به همین ترتیب تنظیم می‌کند. پنج کشور چین، روسیه، بریتانیا، فرانسه و آلمان هم اگر چیزی برای اضافه کردن به متن داشته باشند، به پیش‌نویس اضافه می‌کنند.

پیش‌نویس متن توافق در دوره‌های قبلی مذاکرات اتمی به این صورت نوشته می‌شد که درباره بخش‌هایی که توافق عمومی همه طرف‌ها درباره آن وجود داشت، به صورت بولد یا برجسته در پیش‌نویس درج می‌شد. پیشنهادات جمهوری اسلامی به صورت ایتالیک در متن می‌آمد و پیشنهادات سه کشور اروپایی به حالت عادی نوشته می‌شد. نکاتی که درباره آن اختلاف وجود داشت، (داخل پرانتز) یا [داخل قلاب] قرار می‌گرفت و وقتی اختلافات بر سر آن حل می‌شد و موضوع مورد توافق قرار می‌گرفت، به متن بولد یا برجسته اضافه می‌شد.

در این دوره هم موضوعات مورد اختلاف در (داخل پرانتز) یا [داخل قلاب] نوشته شده و برای همین طرف‌ها می‌گویند از تعداد پرانتزهای پیش‌نویس کم شده است؛ اما هنوز در متن پرانتزهایی وجود دارد. اگر تعداد موضوعات (داخل پرانتز) یا [داخل قلاب] زیاد باشد، یعنی توافق دور از دسترس است.

برای کم کردن متن داخل (پرانتز) یا داخل [قلاب] چه می‌کنند؟

در مرحله اول جمهوری اسلامی در نوشته‌های غیررسمی از آمریکا می‌خواهد با پیشنهاداتش موافقت کند یا پیشنهاد اصلاحی خود را بگوید. اگر اختلاف حل شد، از (داخل پرانتز) یا [داخل قلاب] وارد پیش‌نویس اصلی می‌شود؛ اما اگر اختلاف باقی ماند، به واسطه چین و روسیه و سپس سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان و در نهایت جمع این کشورها از ایالات متحده می‌خواهد که با اعمال اصلاحاتی با پیشنهاداتش موافقت کند. همین روند از سوی آمریکا کم و بیش در برابر جمهوری اسلامی طی می‌شود. 

اگر اختلافات بر سر متن حل نشود، چه می‌شود؟

اگر اختلافات در وین غیرقابل حل ماند، طرف‌ها آن را در پایتخت‌های خود با مقام‌های سطح بالاتر مطرح می‌کنند. در جمهوری اسلامی به طور معمول موضوع در شورای عالی امنیت ملی مطرح می‌شود و سپس در صورتی که آیت‌الله خامنه‌ای آن را تایید کرد، به مذاکره‌کنندگان ابلاغ می‌شود. در مذاکرات اتمی، به دلیل فوری بودن موضوعات، جلسات با حضور خامنه‌ای تشکیل می‌شود. در جریان مذاکرات برجام که ۲۲ ماه طول کشید، آیت‌الله خامنه‌ای در ۲۰ جلسه شورای عالی امنیت ملی حضور داشته است.

چند متن در وین در حال تهیه است؟

برای نجات توافق برجام یک متن درباره رفع تحریم‌های آمریکا (تعهدات ایالات متحده)، یک متن درباره محدود شدن برنامه اتمی جمهوری اسلامی (تعهدات طرف ایران)، یک متن درباره چگونگی اقدامات متقابل ایران و آمریکا (شیوه اجرای توافق) و یک متن هم که بیانیه به دست آمدن توافق و زمان اعلام آن است، در دست تهیه قرار دارد.

ایالات متحده در دوره قبلی مذاکرات نجات برجام که در بهار ۱۴۰۰ در زمان ریاست‌جمهوری «حسن روحانی»، به نمایندگی «عباس عراقچی» از جمهوری اسلامی انجام می‌شد، لزوم مذاکره درباره برنامه موشکی جمهوری اسلامی را در متن پیش‌نویس بیانیه پایانی قرار داده بود که آیت‌الله خامنه‌ای با پذیرش آن مخالفت کرد.

چه اختلافی (داخل پرانتز) یا [داخل قلاب] قرار دارد؟

مدت زمان اجرای برجام پس از به دست آمدن توافق برای بازگشت جمهوری اسلامی و ایالات متحده به اجرای آن از جمله اختلافات است. میزان خلوص غنی‌سازی اورانیوم توسط جمهوری اسلامی و استفاده از ماشین‌های جدید غنی‌سازی که توانایی بیشتری از ماشین‌های قدیمی دارند که در زمان به دست آمدن برجام در ۶ سال پیش وجود داشت، از دیگر اختلافات (داخل پرانتز) است. 

مخالفت ایالات متحده با برداشته شدن تحریم‌های غیراتمی، همچون تحریم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و قراردادن آن در فهرست سازمان‌های تروریستی وزارت خارجه آمریکا و همچنین مخالفت با در نظر گرفتن دوره‌ای طولانی برای راستی‌آزمایی ایران رفع شدن تحریم‌های ایالات متحده هم (داخل پرانتز) قرار دارد. در نهایت بحث برنامه موشکی جمهوری اسلامی که مذاکره بر سر آن هم خواسته آمریکا و هم خواسته سه کشور اروپایی است، مورد اختلاف است و (داخل پرانتز) بوده است.