سرنوشت حبیب لاجوردی، فشرده نکبتی است که جمهوری اسلامی بر سر ایران آورد

«حبیب لاجوردی»، بنیان‌گذار و مدیر پروژه «تاریخ شفاهی ایران» در «مرکز مطالعات خاورمیانه» در«دانشگاه هاروارد» روز یک‌شنبه سوم مرداد ۱۴۰۰ در سن ۸۶ سالگی در واشنگتن درگذشت. این پروژه از منابع مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود. 

«عباس میلانی»، مورخ، ایران‌شناس، پژوهش‌گر و نویسنده ایرانی ساکن امریکا در مورد نقش حبیب لاجوردی به «خبرنگاری جرم نیست» می‌گوید: «به نوعی سرنوشت حبیب لاجوردی، فشرده‌ای از بلایی است که بر سر ایران آمد. او و خانواده‌اش صنعتی را در ایران پایه‌گذاری کرده بودند که به قول خود مجلس شورای اسلامی، وقتی که اموال ایشان را مصادره کردند، در آن سال‌‌ها حدود ۶۰۰ میلیون دلار ارزش داشت. در حالی که خانواده حبیب لاجوردی هیچ نسبتی هم با هیچ عضو خانواده سلطنتی نداشت.»

این مورخ هم‌چنین با اشاره به اهمیت احداث مرکز مطالعات دانشگاه هاروارد در ایران آن زمان اضافه می‌کند:‌ «حبیب لاجوردی از تجارت در بازار بیرون آمد در حالی که یکی از مهم‌ترین صنایع ایران (گروه صنعتی بهشهر) را ساخته بود. حبیب لاجوردی متوجه شد که با شیوه بازار و به روش سنتی مدیریت، نمی‌شود این صنعت را اداره کرد. بنابراین، با کمک چند سرمایه‌دار ایرانی دانشگاه هاروارد، [مقامات] ایران را متقاعد کردند در ایران شعبه مطالعات دانشگاه هاروارد ایجاد کنند تا مدیریت به شیوه نوین وارد ایران شود. زمینی در اختیار گرفتند، معمار  و طراح ایرانی برای ساخت آن مرکز استخدام کردند و در نهایت، برخی از برجسته‌ترین استادان هاروارد و ایران در آن‌جا به تدریس مشغول شدند. کسری فردوس که در حال حاضر رییس مدرسه مدیریت جورج تاون است، در آن‌جا مشغول به تدریس بود. خود حبیب لاجوردی هم در این مرکز تدریس می‌کرد.»

شعبهٔ مطالعات مدیریت دانشگاه هاروارد توسط دو نفر از کارآفرینان به نام حبیب لاجوردی و «محمدتقی برخوردار» برای تربیت نسل جدید مدیران و کارشناسان که با علوم روز مدیریت دنیا آشنا باشند، در سال ۱۳۴۸ در تهران شکل گرفت. این موسسه غیردولتی تا سال ۱۳۵۷ و وقوع انقلاب در ایران مشغول به کار بود. حبیب لاجوردی در این مرکز سیاست‌گذاری عمومی را تدریس می‌کرد.

پس از وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، در پی مصادره اموال و دارایی‌های خانواده لاجوردی، کارخانه‌ها و شرکت‌های این خانواده مصادره و اعضای این خاندان، از جمله حبیب، ناگزیر به ترک ایران شدند.

موسسه مطالعات مدیریت تهران نیز که زیر نظر هاروارد ایجاد شده بود، به «دانشگاه امام صادق» تغییر پیدا کرد و مدیریت آن هم به «محمدرضا مهدوی کنی»، یکی از پنج هسته اصلی تشکیل دهنده «شورای انقلاب» داده شد. 

عباس میلانی، مورخ و ایران‌شناس با اشاره به تغییر مرکز مطالعات هاروارد به دانشگاه امام صادق می‌گوید:‌ «بلایی که سر آن دانشكده بعد از انقلاب آوردند، تبدیل آن به ملک طلق خانواده کنی و مرکز تربیت کادر اسلامی برای آموزش علم حدیث ۱۴۰۰ سال پیش به جای علم روز مدیریت بود تا به جای تربیت مدیران اقتصادی، فارغ التحصیلان آن، خروجی امروز این مرکز باشند.»

حبیب لاجوردی حتی پس از کوچ اجباری از ایران نیز بسیار تاثیرگذار بود و به جمع‌آوری تاریخ ایران پرداخت. او پروژه تاریخ شفاهی ایران را با کمک دانشگاه هاروارد راه‌اندازی کرد.
عباس میلانی در این خصوص می‌گوید:‌ «او را وادار به مهاجرت کردند. به امریکا هم که آمد، از ثروت خانوادگی خود برای زندگی راحت استفاده نکرد. در عوض، از دارایی‌های خانوادگی خود و ارتباطاتی که داشت، به ثبت تاریخ ایران پرداخت. ببینید او با تاریخ ایران چه کرد و رژیم جمهوری اسلامی ایران با تاریخ ایران چه کرد. حبیب لاجوردی با حدود ۲۰۰ نفر از افراد و چهره‌های معاصر به گفت‌وگو پرداخت و روایت‌های دقیق هر کدام را گرفت تا محققان بتوانند این تاریخ را از خلل آ‌ن‌ها بنویسند. در مقایسه، جمهوری اسلامی میلیاردها دلار صرف این کرده است که تاریخ ایران را تحریف کند. لاجوردی دقیقا و به طور واقعی، سرنوشت غم‌انگیزش، سرنوشت بلا و نکبتی است که سر ایران عارض شد.»

حبیب لاجوردی دانش‌آموخته رشته اقتصاد در دانشگاه هاروارد بود. او پس از ترک کشور، پروژه‌ تاریخ شفاهی ایران را در مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد در سال ۱۳۵۹ به پیشنهاد یکی از استادان این دانشگاه پایه‌گذاری کرد.

پروژه تاریخ شفاهی ایران در شهریور ۱۳۶۰، در مرکز مطالعات خاورمیانه شکل اجرایی به خود گرفت. موفقیت و تاثیرگذاری این پروژه مورد تایید بسیاری از  تاریخ‌دانان و منتقدان است. 

در شکل‌گیری پروژه تاریخ شفاهی ایران صدها نفر از چهره‌ها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران نقش داشته‌اند که با آن‌ها در این پروژه گفت‌وگو شده است؛ از جمله این افراد می‌توان به «شاپور بختیار»، «علی امینی» و «جعفر شریف امامی» نخست‌وزیران سابق ایران در دوران پهلوی، «داریوش همایون» وزیر اطلاعات ایران در آن دوران و «کریم سنجابی» اولین وزیر امور خارجه دولت موقت پس از انقلاب ۱۳۵۷ اشاره کرد. از دیگر افراد گفت‌وگو شده در این پروژه می‌توان از رهبران «جبهه ملی ایران»، «مظفر بقایی» نماینده سابق مجلس شورای ملی، «ناصر قشقایی» از بزرگان ایل قشقایی و یاران «محمد مصدق» در جریان ملی شدن صنعت نفت نام برد.

حبیب لاجوردی متولد سال ۱۳۱۷ در تهران بود. او مدرک کارشناسی خود را در «دانشگاه ییل»، کارشناسی ارشد را در دانشگاه هاروارد و دکترای اقتصاد را در «دانشگاه آکسفورد» گرفت. سپس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و به عنوان یکی از مدیران گروه صنعتی بهشهر که خانواده او بنیان‌گذار آن بودند، مشغول به کار شد. ولی پس از انقلاب، در سال ۱۳۵۷ حکومت ایران اموال خاندان او را مصادره کرد و خودش مجبور به ترک کشور شد.