آیا حاضرید برای دانلود قانونی کتاب دلخواهتان پول پرداخت کنید؟ امسال در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، هشت غرفه با همکار «فیدیبو»، نخستین فروشگاه قانونی کتاب الکترونیک فارسی به «کمپین نه به دانلود غیرقانونی کتاب» اختصاص داده شده است.
در این غرفه‌ها درباره کپی‌رایت – قانون حق مولف - و روش‌های تهیه قانونی کتاب الکترونیکی در ایران اطلاع‌رسانی می‌شود. مسوولان این کمپین به بازدیدکنندگان دستبندهای فیروزه‌ای می‌دهند و آن‌ها را برای خرید قانونی کتاب الکترونیک در ایران ترغیب می‌کنند.
چند روز مانده به شروع نمایشگاه کتاب تهران، 23 آوریل، «روز جهانی مالکیت فکری، روز جهانی کتاب و حق مؤلف» در تقویم جهانی بود. ایران جزو معدود کشورهای جهان امروز است که قانون جهانی کپی‌رایت را اجرا نمی‌کند. درنتیجه، کتاب‌های منتشر شده به زبان فارسی را می‌توان بدون رعایت حق مولف در هر کجای دنیا منتشر کرد.
همین اتفاق برای کتاب‌های زبان‌های دیگر نیز می‌افتد که بدون هیچ اجازه و ضابطه‌ای، در داخل ایران ترجمه و منتشر می‌شوند.
روز شنبه ششم اردیبهشت، «چهارمین همایش حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط» با حضور معاون دبیرکل سازمان جهانی مالکیت فکری در تهران برگزار شد. «حسین نوش‌آبادی»، معاون وزیر ارشاد در مورد این همایش به خبرگزاری ایسنا گفته است که «لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری در حال تدوین است... این لایحه هواداران و منتقدان سرسختی دارد. امیدواریم طی دو سه ماه آینده و در ابتدای سال 93، این لایحه جامع در دولت تصویب شود و به مجلس برود تا ما از یک قانون کارآمد، قوی و به روز برخوردار باشیم.»
چرایی قانون حق مولف
در همین خبر، اشاره‌ای هم به سفرهای هیات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران به ژنو و رم شده است تا رابطه‌ای مستقیم بین ایران و کمیته دایم کپی‌رایت برقرار شود. افزون بر آن، لایحه‌ای هم برای الحاق ایران به «کنوانسیون برن» آماده شده که هنوز نهایی نشده است.
قانون برن در سال 1886 در شهر «برنِ» کشور سوییس تصویب شد و امروز به «کنوانسیون برن» معروف است؛ توافقی جهانی در موضوع حمایت از حق مولف.
معدود کشورهایی در خاورمیانه، آفریقا و آسیای جنوب‌شرقی (مانند ایران) هنوز به این پیمان ملحق نشده‌اند. بر پایه این قانون، یونسکو در سال 1952 «کنوانسیون جهانی حق مولف» را تدوین کرد و در کنار «کنوانسیون برن»، این دو قانون پایه‌ای حق مولف در جهان امروز شدند.
هرچند بحث پیوستن ایران به قانون جهانی کپی‌رایت، مخالف‌های خود را دارد؛ نمونه آن، مقاله «14 دلیل برای این که عضو کپی‌رایت نشویم» است که در آن به قوانین شرع اسلام استناد می‌شود و هزینه گزاف خرید کپی‌رایت، گسترش دلالی و تضعیف تولید داخلی، وابستگی ابدی، تحریم، انحصار و گسترش محتوای نامشروع را از دلایل مخالفت نویسنده مطرح می‌کند.
در کنار صداهای مخالف، تلاش‌هایی هم برای روشن‌گری بیشتر در این زمینه انجام شده است؛ مانند متن «همه‌چیز درباره قانون کپی‌رایت یا حق تکثیر» که به زبانی ساده، این قانون را توضیح می‌دهد و دلایل خود را برای رعایت این قانون در مورد امنیت و حقوق معنوی مطرح می‌کند.
صدای اعتراض نویسندگان
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هم‌اکنون در حال برگزاری است و در این نمایشگاه، اکثریت مطلق آثار ترجمه شده، بدون رعایت حق مولف، به پیش‌خوان‌های ناشرها راه پیدا کرده‌اند. اعتراض‌هایی هم همیشه در بین بوده است؛ یکی از مشهورترین آن‌ها، متعلق به برنده جایزه نوبل ادبیات، «جی ام کوتزی» بود که از شنیدن خبر انتشار کتاب‌هایش در ایران، برآشفته شد.
اعتراض‌ها منحصر به چهره‌های ادبی نمی‌شوند و «الکس فرگوسن» هم به تازگی به انتشار غیرقانونی کتاب خاطراتش در ایران اعتراض کرده است. این کتاب به فاصله دو هفته از انتشار اثر در انگلستان، در ایران ترجمه و منتشر شد.
از سالیان پیش چهره‌های مختلفی تلاش کرده‌اند تا ایران پذیرای قانون جهانی کپی‌رایت باشد. «مجید روشنگر» در این زمینه می‌گوید: «من شهریور 1344، در دومین شماره فصل‌نامه "بررسی کتاب"، مواد قانون کنوانسیون بین‌المللی کپی‌رایت را باعنوان "قرارداد جهانی حق طبع" به ترجمه شادروان «جهانگیر افکاری»، چاپ کردم و از آن روز تا کنون منادی پیوستن به این قانون بین‌المللی بودم. اما روشن‌فکران و نویسندگان ایرانی با این کار مخالف بوده‌اند. یادم می‌آید که احمد شاملو در "آیندگان ادبی"، در مقاله‌ای با عنوان "پیوستن به کپی‌رایت، یک عمل ضد فرهنگی"، مخالفت خود را ابراز کرد(پنج‌شنبه 23 خرداد 1353).
یکی از مترجمان ما هم نوشت که آن‌ها نفت ما را می‌برند و ما نوشته‌های آن‌ها را. دولت ایران هم، چه در رژیم سابق و چه هم‌اکنون، رغبتی به پیوستن به این قانون بین‌المللی نشان نداده‌اند.»
می‌افزاید: «اما اگر ایران هم مثل چین بخواهد به " سازمان بازرگانی جهانی" بپیوندد، لازمه آن، پیوستن به قانون کپی‌رایت است. اگر تا امروز هیچ نویسنده و شاعر ایرانی موفق به دریافت جایزه نوبل و دیگر جوایز بین‌المللی نشده، دلیل آن نداشتن شایستگی نیست بلکه هیات داوران، آثار آن‌ها را به دلیل عضویت نداشتن ایران در کنوانسیون بین‌المللی کپی‌رایت، در فهرست نامزدها قرار نمی‌دهند. وقتی عضو باشگاهی نیستید، معلوم است که شما را به بازی راه نمی‌دهند.»
قوانین حق مولف ایران
قوانین امروزی کتاب در ایران را نخست‌وزیر وقت، میرحسین موسوی امضا و ابلاغ کرده است؛ از جمله، «قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان». تنها تغییر این قانون از زمان تصویب آن در سال 1348، تغییراتی در زمینه انتقال حقوق پدیدآورنده بعد از مرگ او به ولی فقیه بود که زیرنظر رییس‌جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد آماده و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
بند 12 این قانون در نسخه اصلاح شده خود می‌گوید: «مدت استفاده از حقوق پدیدآورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می‌شود، از تاریخ مرگ پدید آورنده 50 سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده باشد، برای همان مدت به منظور استفاده عمومی، در اختیار حاکم اسلامی (ولی‌فقیه) قرار می‌گیرد.»
نبود قانون جهانی کپی‌رایت
اگرچه قانون جهانی کپی‌رایت در ایران اجرا نمی‌شود اما نشرهای مختلفی به‌خاطر پافشاری مترجم اثر، به این قانون تعهد نشان می‌دهند. مدیر «نشر ماهی» می‌گوید: «نشر ماهی کپی‌رایت چند کتاب را دارد که بیشتر آن‌ها کتاب‌های خانم «جومپا لاهیری» هستند. این کپی‌رایت‌ها هم به اصرار مترجم کتاب‌ها و تنها برای احترام گذاشتن به نویسنده گرفته شده‌اند. از آن جا که ایران متعهد به قانون کپی‌رایت نیست، وزارت ارشاد هم توجهی به این مساله ندارد و گرفتن کپی‌رایت یک کتاب از سوی ناشر و ارایه آن به ارشاد، مانع مجوز دادن برای ترجمه همان کتاب به ناشر دیگری نمی‌شود. البته ارشاد هم در این بین مقصر نیست چون قانونی در این زمینه وجود ندارد. تنها فایده این کار، احترام گذاشتن به نویسنده است.»
بیشتر کتاب‌های ترجمه سال‌هایِ اخیرِ «محمود حسینی‌زاد»، برنده جایزه ادبی «گوته»، با رعایت قوانین کپی‌رایت منتشر شده‌اند. حسینی‌زاد می‌گوید که گرفتن کپی‌رایت کتاب‌ها چندان کار سختی نیست: «به هرحال، در درجه اول، ادای احترام به مولف است و بعد هم اعتباری برای کار خود مترجم به شمار می‌رود. همین ماه من برای 6 هفته به آلمان می‌روم. بورسی برای ترجمه کتاب دارم. برای گرفتن این بورس، باید قرارداد ناشر باشد و به ناچار، کپی‌رایت باید رعایت شود. اما چون وقت تنگ بود، من مدرکی در این مورد نفرستادم و آن‌ها هم براساس سابقه کارها، قبول کردند.
حسن دیگر این کار این است که می‌توانید با نویسنده‌ها در تماس باشید که من معمولاً هستم. تا کی باید توضیح بدهیم که ما کنوانسیون را امضا نکرده‌ایم؟ تجربه خوب این است که ناشرهای آلمانی به‌هرحال با مترجم راه می‌آیند. همین الان کتابی به چاپ‌خانه داده‌ام که ناشر آلمانی آن برایم نوشته است ما می‌دانیم کشور شما کپی‌رایت ندارد، بنابراین اجازه دارید کتاب را به این شکل چاپ کنید؛ آن هم بدون پرداخت وجه. یا موردی می‌شناسم که گفته‌اند فقط چند نسخه کتاب چاپ شده فارسی را برای آرشیو به ما بدهید.»
کپی‌رایت در برابر سانسور
یکی از اصلی‌ترین پرسش‌ها در ماجرای کپی‌رایت، مساله سانسور است. آیا نویسندگان اجازه سانسور کتاب‌های خود را به مترجم و ناشر بر اساس دستورهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران خواهند داد؟ اگرچه ایران هنوز به قانون جهانی کپی‌رایت ملحق نشده اما برخوردهایی در مورد کپی‌رایت و سانسور پیش آمده است.
مشهورترین ماجرا در سال 1388 اتفاق افتاد که مجوز انتشار قانونی تمامی کتاب‌های «پائولو کوییلو» با ترجمه «آرش حجازی» از دست رفت چون هم این مترجم و نویسنده ممنوع‌القلم شد و هم انتشارات «کاروان» مجوز کار خود را از دست داد. هرچند این کتاب‌ها امروز با مجوز نویسنده و مترجم به شکل رایگان در اینترنت موجود هستند.
مترجمی که کتابش هم‌اکنون در وزارت ارشاد در دست بررسی است و حاضر نشد نامش در این گزارش بیاید، می‌گوید: «برای دریافت کپی‌رایت باید با کارگزار ادبی نویسنده تماس بگیری. این کار روند خودش را دارد. ما تماس خودمان را گرفتیم و مکاتبه کردیم اما ناشر حاضر نیست مبلغ کپی‌رایت را پرداخت کند. می‌گوید تا مجوز ارشاد نباشد، این کار فایده‌ای ندارد؛ نمی‌شود پول بابت کتابی بپردازی که معلوم نیست منتشر بشود. برای همین، ماجرای دریافت کپی‌رایت فعلاً کنار گذاشته شد. همین روند دریافت مجوز چاپ، این مساله را دچار اشکال کرده است چون بحث کپی‌رایت این است که اول اجازه بگیری و بعد کار ترجمه را انجام بدهی.»
در نیمه اردیبهشت امسال، هیات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران راهی ژنو می‌شود. شاید دست پر برگردند و راه الحاق ایران به قوانین جهانی کپی‌رایت باز شود. شاید به این شکل، جلوی ترجمه‌های موازی از آثار نویسندگان محبوب گرفته شود و بازار کتاب ایران بتواند راه خود را به سمت حرفه‌ای شدن باز کند.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر