آیا «کشته شد» از نظر قانونی توهین محسوب می‌شود؟

موسی برزین خلیفه‌لو

محکومیت به جرم توهین، پدیده‌ای است که بسیاری از مطبوعات امکان مواجهه با آن را دارند. ممکن است مطلب یا کاریکاتوری در نشریه ای منتشر شود که افرادی آن را توهین به خود بدانند، به همین جهت تعداد قابل توجهی از پرونده های مطبوعاتی مربوط به توهین است.

توهین ممکن است به اشخاص حقیقی یا حقوقی باشد. توهین ممکن است نسبت به مقدسات مذهبی بوده یا نسبت به شخصیت‌های سیاسی انجام شود. فارغ از اینکه توهین در عرف و اجتماع چیست و چه مصادیقی دارد، وقتی بخواهیم به توهین جنبه کیفری داده و توهین کننده را محکوم به مجازات کنیم،لازم است اصول و قواعدی را در نظر بگیریم. به عنوان مثال با توجه به اینکه توهین امری نسبی و قابل گسترش است، ممکن است یک مطلب انتقادی علیه شخصی را عده ای توهین به آن شخص بدانند اما افراد دیگر آن را صرفا نقد بدانند و یا ممکن است مسئولی کاریکاتور را توهین آمیز بداند و مسئولی نداند. به عبارتی ماهیت نسبی و تفسیربردار توهین باعث گستردگی قلمرو آن شده است، اما چنانچه این توهین جنبه جزایی پیدا کند لازم است قلمرو آن تا حد امکان، معین و محدود شود زیرا در غیر این صورت می توان اکثر قریب به اتفاق نشریات را به جرم توهین مورد مجازات قرار داد.

جرم توهین در پرونده های مطبوعاتی در ایران از بیشترین عناوین به کار گرفته شده بوده است. نشریات بسیاری به اتهام توهین محکوم و مجازات شده‌اند. در برخی از نوشته های پیشین به توهین به مقدسات اشاره رفته است، اما جریان روزنامه «رویش ملت» باعث شد تا نگاهی به توهین به اشخاص در حوزه مطبوعات داشته باشیم. این روزنامه برای انعکاس خبر مرگ یکی از فرماندهان سپاه به نام سرتیپ همدانی در سوریه تیتر «سرتیپ حسین همدانی در سوریه کشته شد» را انتخاب کرده بود. برخی از گروهها و جریانات پس از انتشار این تیتر با حمله به این روزنامه معتقد هستند که «کشته شد» عبارتی توهین آمیز نسبت به این سردار و حکومت ایران است و باید از لفظ «شهید شد» استفاده می شده است. به همین منظور هیات نظارت بر مطبوعات با تذکر به روزنامه رویش ملت پرونده آن را به دادگاه فرستاد. هیات نظارت عبارت به کار رفته شده را توهین قلمداد کرده است و اما مدیر مسئول روزنامه آن را یک خطای رسانه ای دانسته است. حال پرسش این است که حقوق ایران چه نگاهی به این مساله دارد؟ آیا در حقوق ایران چنین عباراتی توهین محسوب می شوند؟ قلمرو توهین چیست و مبنای تشخیص آن کدام است؟

بر اساس قانون مطبوعات و قانون مجازات اسلامی ایران توهین به اشخاص ممنوع و موجب مجازات خواهد بود. بر اساس بند 8 ماده قانون مطبوعات: « افترا به مقامات، نهادها، ارگانها و هر یک از افراد کشور و توهین به اشخاص حقیقی و حقوقی که حرمت شرعی دارند، اگر چه از طریق انتشار‌عکس یا کاریکاتور باشد.» همچنین بر طبق ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) توهین به  افراد از قبیل استعمال الفاظ رکیک و فحاشی ممنوع بوده و مستوجب مجازات است. همچنین ماده 30 قانون مطبوعات ایران مقرر داشته است که: «انتشار هر نوع مطلب مشتمل بر تهمت یا افتراء یا فحش و الفاظ رکیک یا نسبتهای توهین‌آمیز و نظایر آن نسبت به اشخاص ممنوع است.‌مدیر مسئول جهت مجازات به محاکم قضایی معرفی می‌گردد،...»

همانطور که ملاحظه می شود قوانین توهین را واجد وصف مجرمانه دانسته اند اما مشخص نکرده اند که مصادیق توهین چیست. به همین دلیل در سال 1379 قانونگذار با تصویب قانونی سعی کرد قلمرو توهین را مشخص کند. در این سال ماده واحده ای با عنوان قانون استفساريه نسبت به کلمه اهانت، توهين و يا هتك حرمت مندرج درمقررات جزائي از طرف مجلس شورای اسلامی تصویب شد. بر اساس این ماده واحده: « از نظر مقررات کيفري اهانت و توهين و ... عبارت است از بكار بردن الفاظي که صريح يا ظاهر باشد و يا ارتكاب اعمال و انجام حرکاتي که با لحاظ عرفيات جامعه و با در نظر گرفتن شرايط زماني و مكاني و موقعيت اشخاص موجب تخفيف و تحقير آنان شود و با عدم ظهور الفاظ توهين تلقي نمي گردد.»

گرچه این ماده واحده کمی از ابهامات موجود در مورد قلمرو توهین را روشن کرد اما بازهم دقیقا مشخص نیست که چه اعمالی توهین کیفری محسوب خواهد شد. با این وجود آنچه که قطعا می توان گفت این است که توهین باید صریح و روشن بوده و اکثریت اجتماع آن را توهین تلقی نمایند. به عبارتی در حقوق کیفری لازم است مقررات موجود به صورت مضیق و محدود و به نفع متهم تفسیر شوند به خصوص در حوزه مطبوعات چرا که در غیر این صورت امکان برخورد قضایی با نشریات به بهانه توهین بیشتر خواهد بود. به عبارتی چنانچه جرایمی همچون توهین در حوزه مطبوعات به صورت وسیع تفسیر شده و قلمرو توهین گسترش یابد، بدون شک آزادی مطبوعات به خطر افتاده و احتمال سرکوب مطبوعات توسط افراد صاحب قدرت بیشتر خواهد شد. از این رو تیتر به کار رفته شده در روزنامه رویش امروز ار لحاظ حقوقی مطلقا توهین  محسوب نمی شود. کشته شدن در عرف جامعه لفظی توهین آمیز نبوده و از طرف دیگر ماده واحده مذکور صراحتا اعلام داشته است که توهین کیفری باید ظاهر و صریح باشد. چگونه می توان گفت که عبارت کشته شدن نسبت به یک فرد امری رکیک و توهین آمیز است؟ اگر ملاک در توهین را عرف بدانیم آیا می توان گفت که جامعه ایران افرادی را که در سوریه کشته می شوند را شهید می دانند؟ در ثانی اگر هم این طور باشد نمی توان گفت که عدم قید «شهید شدن» توهین محسوب خواهد شد. بنابراین از این جهت اقدام هیات نظارت در ارسال پرونده این روزنامه به دادگاه خلاف قانون بوده است.

مساله مهم دیگر این است که توهین به افراد از جمله جرایمی است که جنبه خصوصی دارند. بدین توضیح که برخی از جرایم به دلیل آسیب به نظم عمومی جامعه نیازی به شکایت شاکی خصوصی ندارد اما در مقابل در برخی از جرایم صرفا زمانی که زیان دیده از جرم اقدام به شکایت کند، می توان پرونده کیفری تشکیل داد. توهین به افراد (به جز توهین به رهبر و مراجع تقلید) از جمله جرایم خصوصی است. یعنی کسی که مورد توهین قرار گرفته است باید از نشریه شکایت کند و سپس پرونده در هیات نظارت یا دادگاه شکل بگیرد. بدون شکایت شاکی امکان تشکیل و رسیدگی به پرونده توهین وجود ندارد. ماده 30 قانون مطبوعات صراحتا در این مورد اظهار نظر کرده است. بر طبق این ماده: «انتشار هر نوع مطلب مشتمل بر تهمت یا افتراء یا فحش و الفاظ رکیک یا نسبتهای توهین‌آمیز و نظایر آن نسبت به اشخاص ممنوع است. ‌مدیر مسئول جهت مجازات به محاکم قضایی معرفی می‌گردد، و تعقیب جرائم مزبور موکول به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت استرداد ‌شکایت تعقیب در هر مرحله‌ای که باشد متوقف خواهد شد.»

اما در صورتی که شخصی که در مطبوعات مورد توهین قرار گرفته شده است در قید حیات نباشد، ورثه وی می توانند از بابت توهین، اقدام به شکایت کیفری نمایند. تبصره 2 ماده فوق در این زمینه مقرر کرده است که: « هر گاه انتشار مطالب مذکور در ماده فوق راجع به شخص متوفی بوده ولی عرفاً هتاکی به بازماندگان وی به حساب آید، هر یک از ورثه‌قانونی می‌تواند از نظر جزایی یا حقوقی طبق ماده و تبصره فوق اقامه دعوی نماید.»

بنابراین با توجه به مقررات فوق اولا به کار بردن عبارت کشته شدن نسبت به فرمانده سپاه لفظی توهین آمیز نیست و دوما در صورتی که چنین تصور می شود که این عبارت اهانت به این فرمانده بوده است، لازم است ورثه وی اقدام به طرح دعوی کنند. بنابراین هیات نظارت یا مقام دیگری از لحاظ قانونی این اختیار را نداشته است که بدون شکایت ورثه اقدام به تشکیل پرونده علیه روزنامه رویش ملت نماید.

منبع: وبسایت خبرنگاری جرم نیست