پرونده علمی: بارداری و جمعيت

در فهرست زندگی به شيوه امروزی می‌شود موسيقی شنيدن، تماشای برنامه‌های تلويزیونی، رقص، آواز، تحصيل و کار را گنجاند. منتهای مراتب اين است که شکار با نيزه را نمی‌شود هيچ جوری در اين فهرست جای داد. يعنی تصور اين که صبح با کت و شلوار يا کت و دامن برويد بيرون از خانه يک نيزه هم همراه‌تان باشد که شام شب را شکار کنيد خوب جور درنمی‌آيد. با اين همه ازدواج و بارداری و بچه‌داری در اين فهرست قرار می‌گيرند. البته چطوری‌اش هزار جور حرف دارد که من از بين اين هزار جور يکی‌شان را برای نوشتن انتخاب کرده‌ام. پرونده علمی اينبار درباره بارداری و جمعيت است.    

فکر می‌کنم جمله بعدی را که بخوانيد دادتان درمی‌آيد. بارداری برای زنان عامل بقای سلامتی‌ست. برای اين که فرياد هم بزنيد اين جمله را هم اضافه می‌کنم. شير دادن به نوزادان موثرترين راه برای پيشگيری از بارداری‌ست. فرياد زدن آزاد است.

آن دو تا جمله را من نساخته‌ام. اين‌ها محصول تحقيقات علمی‌ست. وقتی توضيح بدهم متوجه خواهيد شد که چرا اين دو جمله درست هستند ولی برای عمل کردن به آن‌ها بايد شيوه زندگی‌تان را عوض کنيد. طبيعی‌ست که تغيير شيوه زندگی به اين آسانی‌ها نيست منتها تا وقتی درباره موجود زنده‌ای به نام انسان که از سلول‌هايی شبيه سلول‌های موش و خرگوش و گوسفند و دلفين و فيل ساخته شده حرف می‌زنيم بنيادهای زيست سلولی ميان همه اين جانداران مشابه است.

داستان از اين قرار است که در مغز زنان و مردان يک هورمون مشابه وجود دارد که اسم اختصاری آن LHRH است که با اجازه شما اسمش را می‌گذارم هورمون الف. در زنان وقتی هورمون الف وارد خون می‌شود و به بخشی از مغز به نام هيپوفیز می‌رسد باعث ترشح دو تا هورمون ديگر می‌شود که باز با اجازه شما اسم‌شان را می‌گذارم ب و پ. کار هورمون ب اين است که باعث می‌شود يک تخمک از تخمدان‌ها آزاد بشود. کار هورمون پ هم اين است که به رحم فرمان می‌دهد تا هورمون معروفی به نام استروژن توليد کند. اگر دوست داريد اسم این یکی را هم می‌گذاريم هورمون ت. الان چهار تا هورمون داریم که عبارتند از الف، ب، پ، ت.

چرخه قاعدگی در زنان چيزی بين 27 تا 30 روز است، البته آيه نيامده که کمتر يا بيشتر هم نبايد بشود. خوب، هميشه در نيمه اول اين دوره، يعنی تا روزهای سيزدهم تا پانزدهم، ميزان آن چهار تا هورمونی که درباره‌شان گفتم در بالاترين مقدار است. اين يعنی همه چيز در رحم آماده است تا اگر لقاح بين تخمک و اسپرم رخ بدهد سلول تخم در جای مناسب در رحم جايگير بشود. ولی برای اين که رحم به آمادگی کامل برسد وجود يک هورمون ديگر به نام پروژسترون هم ضروری‌ست. اسم اين را هم می‌گذاریم ث. حالا پنج تا هورمون داریم. در نيمه دوم قاعدگی يعنی بعد از روز پانزدهم هورمون پروژسترون یا همان ث از همه بيشتر است و می‌شود گفت فرمانروای مطلق محيط رحم است.

در نيمه اول قاعدگی تخمک آزاد می‌شود و به بلوغ می‌رسد و در نيمه دوم رحم برای پذیرش سلول لقاح پيدا کرده آمادگی پيدا می‌کند. اگر در همين نيمه دوم اسپرم در دسترس باشد تخمک بارور می‌شود و چند روز بعد آقا و خانم همسر تشریف می‌برند تخت و کالسکه و جغجغه برای نوزاد می‌خرند. اگر هم که خبری نبود که ديواره رحم خراب می‌شود تا دوباره برای دوره بعدی آماده بشود. منتها دو تا عامل باعث می‌شود حتی اگر آقا و خانم همسر عاشق همديگر هم باشند و اسپرم و تخمک هم در ميانه ميدان هنرنمايی کنند ولی بارداری رخ ندهد.

ماجرا از همينجا جالب می‌شود.   

عامل اول مربوط می‌شود به آنورکسيا يا لاغری بيمارگونه به قصد خوش‌تيپی. در بدن زنان مقدار بسيار کمی هورمون مردانه وجود دارد، چيزی حدود 5 درصد مقداری که در بدن مردان هست. سلول‌های چربی بدن زنان این هورمون مردانه را تبديل می‌کنند به استروژن يعنی همان هورمون چهارمی که اسمش را گذاشته بوديم ث. وقتی يک زن دچار لاغری بيمارگونه می‌شود بخش اعظم سلول‌های چربی‌اش را از دست می‌دهد و در نتيجه هورمون مردانه‌ای که در خون او وجود دارد همانطور دست نخورده باقی می‌ماند. همين هورمون مردانه باعث سر نگرفتن بارداری در زنان مبتلا به آنورکسيا می‌شود. ترمز دستی قوی را کشيده‌ايد بعد گاز می‌دهيد. خوب ماشين راه نمی‌رود.

عامل دوم ولی خيلی جالب‌تر است و آن فريادهايی که همان اول نوشته‌ام کشیديد مربوط به همين عامل است. يک هورمونی در بدن مردان و زنان وجود دارد به نام پرولاکتين که مقدار آن در زمان شيردهی زنان بيشتر از ساير مواقع است. چطوری توليد می‌شود؟ اينطوری که يک شبکه عصبی بخشی از مغز به نام هيپوتالاموس را به نوک پستان‌های مردان و زنان متصل می‌کند. تحريک نوک پستان در مردها و زن‌ها باعث فعال شدن هيپوتالاموس و ارسال فرمان برای ترشح پرولاکتين می‌شود. منتها پستان‌های مردان برای توليد شير تکامل پيدا نکرده‌اند و در نتيجه ورود این هورمون به خون مردان مثل آوردن آب توی آبکش است. وقتی پرولاکتين در خون زياد باشد بارداری متوقف می‌شود. چه وقت پرولاکتين زیاد است؟ از وقتی نوزاد شروع به شير خوردن از پستان مادرش می‌کند و تا هر سنی که شير بخورد.

درست چند ثانيه بعد از اين که نوزاد شروع به شير خوردن می‌کند ميزان پرولاکتين در خون مادر بالا می‌رود و وقتی شير خوردن تمام می‌شود ميزان اين هورمون بسرعت پايين می‌آيد. همين تغيیرات هورمونی مانع اصلی بارداری در زنان است. حالا اين قسمت هم هست که از فریاد زدن‌های اول نوشته پشیمان می‌شويد و متوجه می‌شويد زود قضاوت کرده‌اید.

اين الگوی طبيعی ضد بارداری کجا دارد انجام می‌شود؟ در بين قبايل بوشمن در صحرای کالاهاری افریقا. وقتی برويد درباره‌شان بخوانيد متوجه می‌شوید که افراد اين قبايل به عنوان شکارچی معروفند. کارمند اداره و شرکت و اين خبرها نيست. فقط هم چهار پنج ساعت در روز شکار می‌کنند و باقی روز را زير سايه دراز می‌کشند. منتها برای اين که هوس کنيد بروید بوشمن بشويد اين هم قابل ذکر است که مردان و زنان بوشمن، يعنی زن و شوهرها، به همخوابگی‌های متعدد عادت دارند. ولی با همه اين تعدد همخوابگی، زنان بوشمن فقط هر چهار سال يک بار بچه‌دار می‌شوند و خبری هم از وسايل جلوگيری از بارداری نيست. خوب پس چطوری می‌شود که همخوابگی متعدد داشت ولی بچه‌دار هم نشد؟

موضوع از اين قرار است که زنان بوشمن هر پانزده دقيقه يکبار به مدت دو دقيقه به بچه‌های‌شان شير می‌دهند. اين کار در طول شب هم اتفاق می‌افتد و در نتيجه مادر و بچه بطور سنتی کنار هم می‌خوابند و شيردهی به مدت سه سال انجام می‌شود. يعنی بچه‌ها تا سه سالگی از پستان مادرشان شير می‌خورند. همين تحريک مدام مغز و ترشح بی‌وقفه پرولاکتين باعث می‌شود در نيمه اول دوره قاعدگی تخمک‌گذاری در تخمدان‌ها متوقف شود و بارداری هم اتفاق نيفتد. معما حل شد؟

خوب اگر کسی در فکر اين است که به محض بالغ شدن دختران می‌شود آن‌ها را به ازدواج درآورد و خانم‌ها بايد در امر شير دادن به بچه‌ها از خودشان مایه بگذارند و دو سه سال هم شير بدهند، جمعیت هم بايد زياد بشود، خوب راهش اين است که اوضاع را به سمت بوشمن تغيیر بدهد.

يعنی داداش ما الان از صف يارانه بيايیم بيرون بریم بوشمن بشيم؟

برای اطلاعات بيشتر:
http://www.mosaicsciencemagazine.org/pdf/m10_02_79_04.pdf
http://ajcn.nutrition.org/content/24/2/229.abstract
http://anthro.vancouver.wsu.edu/media/Course_files/anth-302-barry-hewlett/melkonner.pdf
http://www.amazon.ca/The-Evolution-Childhood-Relationships-Emotion/dp/0674062019