ایالات متحده آمریکا و ایران: اتحاد برای یکپارچه کردن عراق «جدید»

تیمور الیاسی و ازجان یلماز

تصرف بی رحمانه تمام شهرهای سنی عراق توسط دولت اسلامی عراق و شام (دولت اسلامی که از ۲۹ ژوئن تشکیل شده) در عمل سبب تجزیه عراق شده است. 

صحنه هایی از شادی در شهرهای سنی نشین، ترس و فراخوان برای جهاد در شهرهای شیعه، نشان دهنده عمق این جدایی های فرقه ای‌ در عراق است. این حوادث سبب شده که بسیاری از کارشناسان این سوال را مطرح کنند که آیا اصلا امکان حفظ عراق یکپارچه وجود دارد؟ مسعود بارزانی رئیس جمهور اقلیم کردستان عراق-اعلام کرد که کردها سبب سقوط عراق نیستند. او تاکید کرده که کردها نمی توانند اسیر عدم قاطعیت و تزلزل حکومت مرکزی باقی‌ بمانند و اکنون وقت آن است که مردم کرد آینده خود را تعیین کنند. 

شدیدترین عکس العمل به اعلام موضع بارزانی از طرف آمریکا و ایران صورت گرفته است. هر دو کشور به طور جداگانه اعلام کرده اند که برای جلوگیری از تجزیه عراق، هیچ کمکی به دولت عراق نخواهند کرد. دولت ایالات متحده در صورتی از تشکیل دولت جدید حمایت می کند که انگیزه رهبران عراق فراتر از مسائل فرقه ای باشد و در واقع آنها بر مواضع فرا فرقه ای مصالحه و توافق کنند. پایبندی ایران به این شرایط هنوز مشخص نیست اما واضح است که ایران با نگرش آمریکا در این مورد مشکلی‌ نخواهد داشت. به نظر ایران و آمریکا، وجود یک دولت مرکزی هدف ایجاد یک کردستان مستقل را تحت الشعاع قرار می دهد. هر دو کشور در صدد تضعیف رهبری کردها هستند و در واقع، مخالفت با استقلال کردستان سیاست دائمی ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه بوده است.

از ۱۹۹۱ تا کنون

در سال ۱۹۹۱، بعد از شکست صدام حسین از ارتش کویت، ایالات متحده آمریکا به منظور به خطر نینداختن روابطش با متحدان خود در منطقه، یعنی عربستان سعودی و ترکیه که هر دو نگران سقوط عراق و خطر شیعیان و کردها بودند، نه تنها از سرنگونی صدام استقبال نکرد بلکه مخالف آن نیز بود. اما خیلی‌ زود ایالات متحده آمریکا با ایجاد مناطق پرواز ممنوع در جنوب و شمال عراق به سرکوب شیعیان و کردها توسط دولت بغداد عکس العمل نشان داد. کردها از این فرصت استفاده کرده و بی درنگ حکومت خود مختار منطقه ای را ایجاد کردند.

در سال ۲۰۰۳، سرنگونی رژیم صدام حسین به فروپاشی دولت عراق منجر شد. دولت جدید عراق تحت نظارت آمریکا و با تعادلی بسیار ظریف بین کردها، شیعیان و سنی‌ها و با اکثریت شیعیان، تشکیل شد. در سال ۲۰۰۴، برای متقاعد کردن کردها به باقی ماندن در عراق جدید، عملا فدرالیسم کشور پذیرفته شد. به این ترتیب، حکومت اقلیم کردستان به شبه کشوری با دولتی کرد، پلیس و ارتش تبدیل شد. 

در سال ۲۰۱۱، هنگام خروج نیروهای آمریکا از عراق، شرایط ناگوارتر بود. عملیات "آزاد سازی عراق" "اثر دومینو"یی در پی نداشت و به دموکراتیزه شدن کل خاورمیانه نیانجامید. اما در گیری‌های فرقه ای‌ بین شبه نظامیان سنی و شیعه به قربانی شدن صد‌ها هزار نفر و تقسیم جوامع و شهرها و،در واقع، کل کشور منجر شد. علاوه بر این، نوری مالکی‌، مرد قدرتمند در صحنه سیاست عراق جدید، که خود نیز شیعه است، با حمایت ایران، با خیال راحت اهل سنت را به حاشیه راند. او همچنین با لغو قراردادهای امضا شده با شرکت‌های خارجی‌ جهت بهره برداری از هیدرو‌ کربن‌، با ارسال ارتش مرکزی به مناطق تحت کنترل حکومت اقلیم کردستان و با کاهش سهم حکومت اقلیم کردستان از بودجه مرکزی، حکومت اقلیم کردستان را تهدید می کرد.

رهبران کرد از این که تنها دوستان ایالات متحده آمریکا بودند، احساس خوشحالی‌ می‌‌کردند و بسیاری از مقامات آمریکایی، حکومت اقلیم کردستان را به عنوان "عراقی دیگر" قبول کردند. با وجود این، ایالات متحده در رویارویی بغداد و حکومت اقلیم کردستان در بهره برداری و فروش نفت، و آینده اراضی مورد مناقشه، طرف دولت بغداد را گرفت. پس از گذشت ۱۰ سال از توافقات سال ۲۰۰۴، هنوز هیچ یک از مسائل مربوط به کردها و سنی‌ها حل نشده است.

هشدار‌های مکرر رهبران کرد مبنی بر نا کار آمدی دولت عراق به بهانه ای‌ برای به دست آوردن قدرت بیشتر تعبیر شد. به حاشیه راندن و سرکوب قیام سنی‌ها توسط حکومت مالکی باعث جلب توجه کافی‌ به شکنندگی مصالحه ۲۰۰۴ نشد.

داعش «رهایی بخش»

در ژوئن ۲۰۱۴، جهادگران داعش تحت لوای رهبری ائتلاف سنی‌ها، ارتش و دولت مرکزی را از کّل مناطق سنی عرب نشین بیرون راندند. 

اگر تشکیل دولت اسلامی شام و عراق در مناطق سنی نشینِ تحت کنترل داعش در عراق و سوریه جدی گرفته نشود، خسارت های مهلکی به عراق جدید وارد خواهد شد زیرا سنی‌ها داعش را به چشم منجی ای می نگرند که علیه سرکوب های دولت مالکی قیام کرده است. ارتش شیعه هم بر این باور است که جانفشانی برای شهر‌های سنی که شیعیان را اشغالگر می دانند، بیهوده است.

فراخوان رهبران شیعه و سنی برای جهاد صرفاً باعث تقویت اردوگاه‌های شیعه و سنی و افزایش نفرت متقابل میان آنها شده است. درآینده نزدیک، شیعیان عراق و ایران با پایان دادن به تسلط شیعیان بر عراق موافقت نخواهند کرد. این امر به تقویت داعش می انجامد که مصمم به خاتمه بخشیدن به حکومت شیعه و حتی نابودی شیعیان است.

  این در حالی است که در آینده نزدیک، تقسیم قدرت بین شیعیان و داعش هم امکان ناپذیر است. حتی بعید است که کناره گیری نوری مالکی مانع از تجزیه عراق شود. هر دولت جدیدی شامل سنی هایی خواهد بود که مورد حمایت داعش نیستند؛ افزون بر این، بعید است که دولت بتواند مناطق تحت سلطۀ داعش را بازپس گیرد.

ایران مهمترین متحد دولت شیعه عراق، مخالف استقلال کردستان و پشتیبان ایجاد یک دولت مرکزی جدید است. به نظر دولت ایران، ایجاد یک دولت مرکزی به ایران و متحد عراقی اش اجازه می‌‌دهد که در مذاکرات سیاسی، میان مخالفان سنی تفرقه بیاندازند و به این ترتیب، از تجزیۀ عراق جلوگیری کنند. این تنها امید حکومت ایران است زیرا اگر راهبرد ایجاد دولت ملی‌ شکست بخورد، ایجاد سه‌ کشور شیعه، سنی و کرد و جنگ سنی و شیعه و کنترل سنی‌ها بر بغداد اجتناب ناپذیر خواهد بود. در واقع، ایران نگران است که تشکیل یک دولت سنی یا کرد، موازنۀ منطقه ای‌ را به نفع اسرائیل و عربستان تغییر دهد.

عاقبت متزلزل

ایالات متحده آمریکا از شکنندگی مرزهای ملی‌ و تنش‌های قومی و فرقه ای‌ شدید در سراسر خاورمیانه آگاه است. در واقع، آمریکا می ترسد که سقوط دولت عراق فرایند تجزیۀ خاورمیانه و به طور خاص سوریه، لبنان و عراق‌ را تسریع کند. ایالات متحده همچنین از آن بیم دارد که جدایی کردستان از عراق سبب نفوذ ایران بر عراق و دیگر مناطق شیعه نشین شود که این امر به ضرر متحدان آمریکا در منطقه خواهد بود.

اعلام تشکیل دولت اسلامی توسط داعش که تهدیدی مستقیم برای متحدان آمریکا همچون عربستان سعودی، اردن و ترکیه به شمار می رود (که همگی‌ کشور‌هایی سنی و مورد توجه داعشند)، نگرانی آمریکا را افزایش می دهد. باید خاطرنشان کرد که خلیفه داعش بدون تسلط بر اماکن مقدس اسلامی، نمی تواند خلیفه واقعی باشد. در نتیجه، ظهور این خلیفه تهدیدی مستقیم برای پادشاهی عربستان سعودی است.

ایالات متحده آمریکا ـ که از ایجاد موج جدیدی از احساسات ضد آمریکایی در منطقه می ترسد ـ نمی خواهد که تجزیۀ کشورهای عرب به نفع ایران شیعه را به گردن او بیاندازند.

با توجه به مخالفت ایران و اعراب، موضع نامشخص ترکیه و پیامد‌های منطقه ای‌ استقلال کردستان، درک بی میلی آمریکا به استقلال کردستان دشوار نیست. وادار کردن کردها به باقی ماندن در عراق ـ کشوری که آینده سیاسی مبهمی دارد ـ فقط به نفع ایران است و رهبری کردها را تضعیف می کند که این امر به تقویت جنبش های تندرو و بی ثباتی دولت اقلیم کردستان می انجامد.