قانون جرایم رایانه‌ای را بخوانید و بدانید

علی نکویی 

قانون جرایم رایانه‌ای مشتمل بر 56 ماده و 25 تبصره، در سال 1388 مراحل تقنین و تصویب خود را پیمود و تبدیل به یکی از قوانین حقوقی ایران شد. علاوه بر این در سالیان گذشته از سوی دستگاه قضایی، دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای فعال شده و در کنار آن پلیس فضا تولید و تبادل اطلاعات (فتا) نیز به عنوان بازوی انتظامی و ضابط قضایی در حال فعالیت است.
در مورد قانون جرایم رایانه‌ای می‌توان بحث‌های حقوقی و تخصصی گوناگونی را مطرح کرد. مباحثی همچون این که آیا این قانون، جامع و کامل است یا نقص‌هایی دارد که باید برطرف شوند، مجازات‌های تعیین شده برای این جرایم تا چه اندازه بازدارنده و متناسب با جرم هستند، وکلا، قضات و بازپرس‌های قضایی تا چه اندازه با این قانون آشنایی دارند و می‌توانند از حقوق موکلان، متهمان و کسانی که مورد وقوع جرم قرار گرفته‌اند دفاع کنند و .... در این میان آن چه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، میزان آشنایی عمومی درباره قانون جرایم رایانه‌ای است.

به طور کلی قوانین تدوین شده در ایران، پس از طی کردن مراحل تقنینی در روزنامه رسمی کشور درج می‌شود و در برخی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی همچون سایت‌های مربوط به مجلس شورای اسلامی و یا سایت‌های حقوقی نیز می‌توان آن را مشاهده کرد. رسانه‌ها نیز کم و بیش در هنگام تصویب قانون، ابلاغ آن و در صورت نیاز تهیه آیین‌نامه اجرایی برای قانون، در این باره اطلاع‌رسانی می‌کنند. هر چقدر این قانون مهم‌تر و شمول آن گسترده‌تر باشد، رغبت رسانه‌ها برای پرداختن به قانون بیشتر است.

متن قانون جرایم رایانه ای، یک متن حقوقی و تخصصی است که شاید در میان عامه مردم جاذبه‌ای برای خوانده شدن نداشته باشد. در عین حال بخش کمی از مردم، برای مرور قانون روزنامه رسمی را می‌خوانند یا به سایت‌های مرجع در این حوزه مراجعه می‌کنند. واقعیت این جاست که حتی آگاهی از وجود قانون نیز با توجه به آمار پایین مطالعه در کشور حاصل نمی‌شود و به جز در مورد قوانینی که به طور مستقیم بر روی زندگی افراد تاثیرگذار باشد، حتی در مورد وجود یا عدم وجود آن‌ها آگاهی وجود ندارد.

شاید در مورد برخی قوانین نیاز جدی به آگاهی عمومی از قوانین احساس نشود و برخورد با قوانین در حیطه‌ای تخصصی صورت گیرد اما در در مورد قوانینی که با عموم جامعه در ارتباط است، نیاز به آگاهی عمومی از قانون شدت می‌گیرد. این موضوع به ویژه هنگامی پراهمیت‌تر جلوه می‌کند که بدانیم ناآگاهی از قانون نافی مسئولیت نمی‌شود و فرد را از شمول قانون خارج نمی‌کند.

آگاهی از چنین قوانینی از دو جنبه لازم و ضروری به نظر می‌رسد. از یک سو شناخت قوانین باعث می‌شود افراد بدانند که چه کارهایی تخطی از قانون محسوب می‌شود و از انجام جرم بدون آگاهی خودداری کنند و از سوی دیگر با حقوق قانونی خود نیز آشنا می‌شوند و هرگاه از سوی دیگر مورد بی‌قانونی و وقوع جرم قرار گیرند، از آن مطلع باشند، روش‌های پیگیری حقوق خود را بدانند و بتوانند از حق خود دفاع کنند.

در مورد قانون جرایم رایانه‌ای با توجه به رشد و گسترش استفاده از رایانه و به ویژه بهره‌گیری از اینترنت و فضای مجازی در میان افراد جامعه، آگاهی از قوانین مربوط به این حوزه و از جمله قانون جرایم رایانه‌ای برای هر فرد لازم است. 

یک راه مهم در این راستا، ساده‌سازی قانون به صورت مفهومی و به گونه‌ای کاربردی و اطلاع‌رسانی درباره آن به شیوه‌ای جذاب است که از سوی مخاطبان دیده شده و در ذهنشان حک شود. در این میان نقش رسانه‌های عام‌تر و پرمخاطب‌تری همچون تلویزیون و رادیو پررنگ‌تر باشد. شاید تاکید رسانه‌ها بر لزوم اطلاع‌رسانی در چنین مواردی خود محرکی باشد تا رسانه‌های پرمخاطب‌تر در این زمینه فعال‌تر شوند.

علاوه بر اطلاع‌رسانی در حوزه عمومی در مورد قانون جرایم رایانه‌ای، محتوای تخصصی رسانه‌ای در این زمینه ناکافی به نظر می‌رسد. در معدود مصاحبه‌ها و یادداشت‌هایی که در این زمینه به چشم می‌خورد نیز وکلا، کارشناسان حقوقی و قانونگذاران بر عدم وجود آگاهی کافی و تخصصی در حوزه جرایم رایانه‌ای تاکید دارند. شاید رسانه‌ها در این زمینه نیز بتوانند به عنوان محرکی عمل کنند که قانون جرایم رایانه‌ای از سوی وکلا و قانونگذاران بیشتر جدی گرفته شود. همچنین نقش رسانه‌ها می‌تواند در شکل‌دهی این موضوع که علاوه بر دادسراهای تخصصی حوزه جرایم رایانه‌ای و قضات و بازپرس‌های تخصصی در این حوزه، وکلا نیز آگاهی خود را در زمینه پرونده‌های تخصصی این حوزه – که بنا به آمار سال به سال رو به افزایش است – افزایش دهند و حتی همان گونه که این روزها وکلا بنا به تجربه‌هایی که کسب می‌کنند، به طور تخصصی در یک یا چند حیطه محدود مثل پرونده‌های مربوط به دعاوی خانوادگی، نزاع، کلاهبرداری، قتل و .... عمل می‌کنند، در این حوزه نیز به طور تخصصی وارد شوند. هر چند شاید لازم باشد این موضوع از سوی سیاستگذاران عرصه آموزش‌های حقوقی چه در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و چه در کانون‌ها و انجمن‌های وکلا در نظر گرفته شود که در دنیای امروز، تربیت وکلای تخصصی لازم و ضروری است. رسانه‌ها در زمینه آگاهی‌بخشی درباره لزوم چنین امری نیز نقشی انکارناپذیر دارند. به هر ترتیب استفاده از بازوی رسانه در اعتلای قانون جرایم رایانه‌ای و بهره‌گیری هر چه بهتر از این قانون امری است که می‌توان روی آن حساب ویژه‌ای باز کرد.