آیا بازار ارز سکته خواهد کرد؟

به رویدادهای هفته آینده در عرصه سیاست خارجی امیدهای زیادی بسته شده است، اثر رویدادهای احتمالی بر اقتصاد ایران و بازار ارز کشور چه خواهد بود؟

دکتر حسن روحانی در راس یک هیات بلند پایه عازم اجلاس سالیانه سازمان ملل متحد در شهر نیویورک است؛ شهری که محمود احمدی نژاد در دوران ریاست جمهوری خود، هرسال به آن سفر کرد تا شاهد ردیف صندلی‌هایی باشد که هرسال خالی‌تر از سال پیش بودند. اما امسال برداشت‌ها و انتظارها از سفر رییس جمهور ایران به نیویورک بسیارمتفاوت است. جواد ظریف، وزیرخارجه ایران که سال‌ها به‌عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران، مقیم شهرنیویورک بود، هم‌اکنون در این شهرمشغول دیدار با دیپلمات‌های سایر کشورها از جمله خانم اشتون و نمایندگان کشورهای 1+5 است. بسیاری امیدوارند که این سفر آغازگر فصل جدیدی در سیاست خارجی ایران باشد و زمینه توافق نهایی برای حل بن بست هسته‌ای ایران را فراهم کند. اخبار مربوط به تبادل‌ نامه و پیام بین روسای جمهور ایران و آمریکا، توافق بر سر سلاح‌های شیمیایی سوریه با پادرمیانی روسیه که متحد ایران هم به شمار می‌آید و مهم‌تر از آن، اشاره آیت الله سیدعلی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران به «نرمش قهرمانانه» در عرصه سیاست خارجی، عنوانی که او برای ترجمه خود از کتابی درباره امام دوم شیعیان در سال 1348 برگزیده بود، به این امیدها دامن می‌زنند. اما برای بسیاری از خانوارهای ایرانی که با دو برابر شدن بهای مواد غذایی، کمبود دارو و بی‌کاری گسترده دست و پنجه نرم می‌کنند، لبخندهای دیپلماتیک هنگامی معنا دارند که شرایط روزمره آن‌ها را تغییر داده و امید بهبود اوضاع اقتصادی را بدهند.

اولین شاخص اقتصادی که به چنین تحولاتی واکنش نشان می‌دهد، نرخ برابری ریال و ارزهای خارجی است. «قیمت دلار» برای هزاران خانوار ایرانی نشان دهنده موفقیت یا شکست دولت ایران در این مذاکرات خواهد بود. باور عمومی، درست یا نادرست، این است که کاهش قیمت دلار کاهش تورم را به دنبال خواهد داشت که سبب کاهش قیمت مایحتاج عمومی و هزینه سبد مصرفی خانواده خواهد شد. وجود این باور در کشوری طبیعی است که اقلام بسیاری از سبد مصرفی خانوارها از راه واردات تامین می‌شود. حجم واردات کالا از سوی ایران در دوران محمود احمدی نژاد چندین برابر افزایش یافت و نرخ بسیاری از کالاها با نوسانات قیمت دلار در بازار ایران تغییر کرد. اما این اولین باری نیست که اقتصاد ایران منتظر کاهش نرخ برابری دلار در برابر ریال است و مصرف کننده ایرانی امیدوار است که سقوط قیمت دلار به او فرصت نفس کشیدن بدهد. 25سال پیش در چنین روزهایی بازار ارز ایران در حال تجربه شوک دیگری بود که پایان جنگ ایران و عراق به همراه آورده بود. پرسش این‌جاست که آیا تجربه پذیرش قطع‌نامه 598 و سقوط ناگهانی نرخ برابری دلار و ریال تکرار خواهد شد؟

این یک واقعیت تاریخی است که قبول قطع‌نامه 598 شورای امنیت سازمان ملل در مرداد ماه سال 1367 سبب کاهش شدید نرخ برابری دلار در برابر ریال شد. تا روز پیش از پذیرش رسمی قطع‌نامه، هر دلار آمریکا در بازار آزاد تهران برابر 145 تومان بود. پذیرش قطع‌نامه در 12 مردادماه 1367 سبب کاهش نرخ برابری دلار و ریال به 75 تومان در برابر هر دلار شد. سقوط دلار برای 4روز متوالی ادامه پیدا کرد و با پذیرش آتش بس از سوی عراق، به 67 تومان در هر دلار رسید. زمانی که سکوت آتش بس در خطوط مقدم جبهه برقرار شد، هر دلار آمریکا در بازار آزاد معادل 59 تومان ارزش داشت و ریال دو برابر قوی‌تر از گذشته بود. اما این قیمت بیش از آن‌که بیان‌گر واقعیت‌های اقتصادی ایران بوده باشد، نشان‌گر انتظارات از آینده و جو روانی مردمی بود که باور داشتند بازگشت به روزهای دلار هفت تومانی هنوز ممکن است. زیرساخت‌های تخریب شده اقتصادی، قیمت پایین نفت در بازارهای جهانی و لزوم بازسازی اقتصادی کشور، بازار سرخوش ارز را خیلی زود به دنیای واقعیت بازگرداند. ظرف نیمه دوم سال 1367، ریال ارزش به دست آورده خود را در برابر دلار از دست داد و در بهار1368 هر دلار آمریکا معادل 109 تومان در بازار تهران ارزش داشت. روند صعود دلار و نزول ریال در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و تا پایان دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی نرخ برابری دلار در برابر ریال 300 درصد افزایش نشان می‌داد.

این روزها دلار 400 تومانی روزهای آخر ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی که روزی مایه بهت و حیرت اقتصاددانان، فعالان اقتصادی و مردم کوچه بازار بود، یک رویای دور و دست نیافتنی شده است. این روزها هر دلار آمریکا در تهران بیش ازسه‌هزار تومان ارزش دارد و سال پرماجرایی را ازسر گذرانده است. کسری بودجه و بی‌انضباطی مالی دولت احمدی نژاد درهزینه کردن درآمدهای نفتی، بازار ارز در ایران را بی‌ثبات کرد به‌گونه‌ای که وقتی تحریم‌های بین‌المللی، درآمدهای نفتی ایران را به نصف کاهش دادند و دسترسی بانک‌های ایرانی به منابع ارزی محدود شد، دلار صعودی موشک‌وار را تجربه کرد و تا مرز چهارهزار تومان برای هر دلار پیش رفت. مداخله بانک مرکزی و کاهش رسمی ارزش ریال سبب شد تا قیمت هر دلار در بازار آزاد روی سه هزار و 250 تا سه هزار و 500  تومان باقی بماند. انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری سبب خوش‌بینی به افق اقتصادی کشور شد به‌گونه‌ای که نرخ برابری دلار در برابر ریال به کم‌تر از سه هزار و200 تومان کاهش پیدا کرد. تحولات سوریه در شهریورماه سبب افزایش این نرخ شد و قیمت دلار دوباره تا سه هزار و350 تومان بالا رفت. این روزها اما ریال در حال قوی‌تر شدن است و امروز نرخ برابری دلار در برابر ریال به سه هزارو60 تومان برای هر دلار کاهش پیدا کرده است.

این روند کاهشی سبب می‌شود که شوک ناشی از رویدادهای سیاسی هفته آینده کم‌تر از زمانی باشد که این رویدادها به شکل ناگهانی رخ می‌دادند. با این‌حال، همه رویدادهای ممکن اثر یکسانی نخواهند داشت. یک توافق گسترده بین ایران و ایالات متحده آمریکا که جدول زمانی معینی را برای رفع تحریم‌ها تعیین و اعلام کند، بیش‌ترین اثر را خواهد داشت و جوی مشابه روزهای بعد از پذیرش قطع‌نامه در اقتصاد ایران ایجاد خواهد کرد. چنین شوکی می‌تواند قیمت دلار را تا یک سوم کاهش دهد اما یک توافق محدود بر سر برنامه مذاکرات و اهداف آن‌ها بین ایران و ایالات متحده آمریکا، شوک به مراتب کم‌تری به بازار ارز وارد خواهد کرد و تنها سبب کاهش نرخ برابری دلار و ریال به کم‎تر از سه هزار تومان خواهد شد. اگر این توافق محدود به ایران و کشورهای 1+5 باشد و کانال آشکار و مستقیمی برای ارتباط ایران و ایالات متحده ایجاد نشود، در واقعیت اقتصادی ایران تغییرمحسوسی ایجاد نخواهد شد و بازار ارز منتظر رویدادهای بعدی باقی خواهد ماند.

جدا از آن‌که کدام شوک به بازار ارز ایران وارد شود، نرخ تورم 40 درصدی اقتصاد ایران، حجم بالای جویندگان کار و نرخ رشد منفی اقتصادی آن در سال گذشته سبب خواهد شد تا اثر جو روانی ایجاد شده به تدریج از بین برود و روند افزایش نرخ برابری دلار در برابر ریال ادامه پیدا کند. نوع شوک تنها سبب تغییر مدت زمانی می‌شود که این جو روانی در اقتصاد ایران برقرار خواهد کرد و قیمت دلار برای برگشتن به نرخ برابر سه هزار تومان در برابر هر دلار نیاز خواهد داشت. روزهای جالبی در پیش روست که اثرات سیاسی ماندگاری خواهد داشت ولی بعید است بیمارستان‌های تهران، بخش 598 را دوباره باز کنند. اقتصاد ایران با مشکلاتی بیش از تحریم‌ها روبه‌روست که گردش در سیاست خارجی قادر به حل آن‌ها نیست.