ایران در مقابل تمدید قانون تحریم ها چه می کند؟‌

تصویب قانون تمدید تحریم های ایران برای 10 سال دیگر در مجلس سنای امریکا، نگاه ها را متوجه تهران کرده است. در حال حاضر نهایی شدن این قانون منتظر امضای باراک اوباما است. تصویب این قانون به معنای نقض «برجام» نیست ولی سیدعلی خامنه ای پیش از این گفته که تصویب این قانون، «ناقض برجام» است. اعلام علنی این موضع از سوی  رهبر جمهوری اسلامی، حداقل نشان می دهد برجام در تهدیدآمیزترین موقعیت خود در طول یک سال گذشته قرار گرفته است.

مقام های دولتی ایران فعلا چشم امید به باراک اوباما دوخته اند. «حسام الدین آشنا»، مشاور حسن روحانی دو روز پیش گفت اوباما می تواند با وتوی مصوبه، فعلا از عواقب این تصمیم پیش گیری کند. «بهرام قاسمی»، سخن‏گوی وزارت امور خارجه ایران هم امروز گفته است رییس جمهوری امریکا در برجام پذیرفته است با استفاده از اختیاراتش، از اجرایی شدن موارد مخالف برجام جلوگیری کند. او تصویب قانون تحریم ها را مخالف برجام توصیف کرده است.

دولت ایران پیش از این درباره برخی اقدامات امریکا، از عبارت «مخالف روح برجام» استفاده می کرد ولی درباره تمدید تحریم ها بعید است بتواند از این عبارت استفاده کند. تفاوت بین دو عبارت «ناقض برجام» و «مخالف برجام» در واقع نشان دهنده دو گرایش داخل ایران در مواجهه با حاشیه و مشکلات اجرایی این توافق نامه بین ایران و گروه کشورهای 1+5 است.

در ایران ماموریت رصد و تصمیم گیری درباره مشکلات اجرایی شدن برجام بر عهده هیات نظارت بر برجام گذاشته شده است. اعضای این هیات توسط شورای عالی امنیت ملی ایران تعیین شده اند. این هیات در طول یک سال گذشته هیچ گزارشی درباره روند اجرایی برجام منتشر نکرده است. حسن روحانی، «علی لاریجانی»، «علی اکبر ولایتی»، «علی شمخانی»، «محمدجواد ظریف»، «حسین دهقان»، «علی اکبر صالحی» و «سعید جلیلی» اعضای این شورا معرفی شده اند. جز سعید جلیلی، همه اعضای این هیات از مدافعان و بانیان برجام محسوب می شوند و به سادگی تن به ارایه و انتشار گزارش هایی که نشانه شکست یا وجود مشکلات مهم برای برجام باشد، نمی دهند.

خامنه ای پنج ماه پیش از هیات نظارت بر برجام خواست با دقت و مراقبت بیش تر، هر نقطه ای را که احساس می کند طرف مقابل در آن نقطه دارد «خیانت» و بد عمل می کند، آن چه را وظیفه دفاع از منافع ملی است، انجام دهد. با این وجود، هیات نظارت بر برجام تاکنون به صورت رسمی هیچ واکنش خاصی به این درخواست نشان نداده است. احتمالا به این دلیل که آن ها درک مشابه ای با خامنه ای ندارند.

موضع گیری علنی و مکرر رهبر جمهوری اسلامی درباره تخلفات امریکا در دوران پسابرجام و سکوت و عدم انتشار بیانیه رسمی هیات نظارت بر برجام نیز به روشنی این اختلاف نظرها را تایید می کند. از این زاویه، به نظر می رسد سخنان سوم آذرماه علی خامنه ای که گفت تمدید تحریم ها قطعا نقض برجام است، تلاشی است برای قرار دادن هیات نظارت بر برجام در یک موقعیت از پیش تعریف شده.

اما اگر هیات نظارت بر برجام بخواهد در این زمینه تصمیم یا توصیه ای اعلام کند، چه خواهد بود؟ علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران پیش از این گفته بود در صورت نقض برجام، قدرت مانور ایران، قدرت بازدارنده ای است.
علی اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران هم خبر داده است: «پیش بینی های لازم شده.»

او گفته است در صورت برهم خوردن برجام، ایران می تواند در فاصله یک و نیم سال، به حجم قابل توجهی از ظرفیت غنی سازی برسد.

از سوی دیگر، علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی گفته است:«متناسب با مسیر حرکت تصمیم گیری می کنیم... در مجلس هم در حال گفت و گو در این زمینه هستیم.»

امروز «محمدرضا تابش»، نماینده اصلاح طلب مجلس اعلام کرده که «طرح ممنوعیت خرید کالاهای مصرفی امریکا» در مجلس تهیه شده است و این اقدام به تلافی اقدامات خصمانه امریکا انجام می شود.

مشخص نیست این طرح، خروجی گفت و گوهای مورد اشاره لاریجانی است ولی در شرایط کنونی، تندروها انتظار اقدامات بیش تری از دولت ایران دارند. آن ها احتمالا چنین طرحی را انحرافی تلقی می کنند و این طرح نمی تواند خامنه ای را قانع کند که واکنش مناسبی انجام شده است.

راه حل دیگر می تواند مراجعه به «کمیته اختلاف» پیش بینی شده در برجام باشد. ایران می تواند بابت نقض برجام از امریکا شکایت کند و خواستار داوری این کمیته شود. به طور طبیعی، تندروها و هم چنین خامنه ای به کمیته حل اختلاف بدبین هستند و ترکیب آن را به ضرر ایران و نتیجه را قابل پیش بینی می دانند. باید در نظر داشت که رای کمیته حل اختلاف بر عدم نقض برجام، می تواند شکست سیاسی فاحشی باشد و ریسک چنین کاری بالا است. 

با این وجود، تندروها و خامنه ای به طور کلی از هرگونه بحث و گفت و گو و شکایت درباره نقض برجام استقبال می کنند، ولو در حد طرح های شعارگونه باشد. هدف نهایی آن ها چیز دیگری است: «برجام نشان داد نمی توان به امریکا اعتماد کرد و برجام سند افتخار نیست بلکه بی خاصیت هم بوده است.»

هرچه دایره گفت و گوها درباره این دو گزاره گسترده تر شود، می تواند قدرت مانور حسن روحانی برای استفاده تبلیغاتی از برجام در انتخابات ریاست جمهوری آینده را کم تر کند. تمرکز بر این موضوع، احتمالا سود بیش تری برای آن ها دارد تا واکنش قدرتمندانه به نقض برجام. آن ها می دانند واکنش فنی یا مستقیم ایران برای توقف و نقض برجام می تواند بازی باخت – باخت برای همه باشد ولی فعلا دست شان بازتر شده که شعارش را بدهند.