ارزیابی مقدماتی؛‌ روحانی دوم چگونه خواهد بود؟

حسن روحانی، چهارمین رئیس جمهوری ست که دولت دومش را باید با رهبری آیت الله خامنه ای طی کند. نخستین دولت، اکبر هاشمی رفسنجانی بود. در دوره دوم دولت هاشمی، رابطه شخصی او و خامنه ای، صمیمی باقی ماند ولی تنش های قابل توجه ای در حوزه های سیاسی بین بدنه حامی هاشمی و خامنه ای رخ داد که منجر به زایش های جدید سیاسی (حزب کارگزاران سازندگی) شد، یاران هاشمی در سال ۷۶ پشت سر کاندیدایی قرار گرفتند که مطلوب خامنه ای نبود و بستر برای تضادهای بعدی فراهم شد. با این وجود، بخش عمده اختلاف نظرها و تنش های این دوره، تحت تاثیر رابطه خوب هاشمی و خامنه ای کنترل شد.

دومین دولت محمد خاتمی بود. رابطه او با رهبری دوره دوم دولت او در سال های ۸۰تا۸۴ نسبت به دولت اول کم تنش تر بود. این وضعیت معلول به طور عمده معلول شخصیت سیاسی خاتمی بود که در پی تنش زدایی سیاسی داخلی بود و هم متاثر از شکست اصلاح طلبان در انتخابات مجلس سال ۸۲ و رشد و تسلط اندک اندک اصولگرایان. رویکرد و دخالت های خامنه ای در این دوران علیه اصلاح طلبان بود ولی رابطه خاتمی و خامنه ای تا پایان دولت، معمولی باقی ماند.

سومین دولت اما محمود احمدی نژاد بود که دولت دومش به شدت پرتنش بود. سرکشی های شخصی و گسست او از بدنه حامی خامنه ای یک عامل مهم در این زمینه بود. او همچنین در ایجاد یک شبکه بالادستی سیاسی ناتوان شد و تضاد منافع او با لایه های مختلف سیاسی که منجر به ایجاد بحران های مکرر و دخالت خامنه ای برای کاهش تنش شد نیز در بدترشدن رابطه آنها موثر بود.

این سه نمونه به طور مشخص نشان می دهد که نمی توان الگوی مشخصی برای دوره دوم روسای جمهور ترسیم کرد. هر سه نفر سرنوشت مشترکی داشته اند. احمدی نژاد و هاشمی در سال های ۹۲ و ۹۶ ردصلاحیت شده اند و خاتمی هم در صورت کاندیداتوری ردصلاحیت می شود ولی این سرنوشت مشترک نمی تواند ترسیم کننده دقیق رابطه روحانی و خامنه ای و سایر نهادهای قدرتمند در چهارسال آینده باشد، چون تفاوت های معناداری وجود دارند.

یک تفاوت مهم دوران احتمالی گذار قدرت در ایران است. این دوره حسن روحانی شاید بیشتر شبیه دولت دوم خامنه ای در عصر خمینی باشد. با مرگ ناگهانی هاشمی، بحث احتمال مرگ رهبر بیشتر نشده ولی به یک مسئله جدی تر تبدیل شده است. این دوران می تواند مقدمه شکل گیری ائتلاف های جدید و یا جدی تر باشد، مانند سال های آخر عمر خمینی. ذیل همین مسئله، تداوم انشقاق های معنادار و جدی میان اصولگرایان که آنها را مقابل هم قرار داده، مسئله را پیچیده تر کرده است. یک شاخه قدرتمند در میان اصولگرایان وجود دارد که مخالف حسن روحانی نیست و به طور مداوم می کوشد مانع از بالاگرفتن اصطکاک ها بین روحانی، رهبری و سپاه شود، علی لاریجانی و ناطق نوری نمونه بارز این طیف هستند. دوران پس از تحریم که شبیه دوران پس از جنگ هشت ساله ایران و عراق است نیز موضوع مهمی در ساماندهی به رویدادهای سیاست داخلی است. همچنانکه قدرت تاثیرگذاری مسائل بین المللی در حوزه سیاست داخلی نسبت به دهه های گذشته، به طرز معناداری افزایش پیدا کرده است.

با وجود این مولفه های کلان، شخصیت سیاسی و نوع رفتار روحانی می تواند به شدت تعیین کننده باشد. او در جریان انتخابات، به طرز معناداری اپوزیسیون سیاسی نظام شده بود و همین امرِ، گمانه های جدی را درباره آینده سیاست ورزی اش دامن زده است. مقدمه ارزیابی این گمانه زنی ها می تواند ترکیب کابینه دوم روحانی باشد. حتی با فرض در نظر گرفتن قدرت تعیین کننده رهبری در معرفی برخی وزرای کلیدی دولت، کابینه ابزار دست رئيس جمهور برای عملیاتی کردن برنامه ها و منفعل سازی رقباست. میل او به مقاومت، تنش یا معامله و سازش، تغییر و یا توجه به مطالبات را می توان از اجزای هیات دولت تا حدود زیادی دریافت. نسبت سیاسی میان اصلاح طلبان و دولت دوم روحانی و آینده سیاسی مجلس و دولت و حتی نوع تعامل سپاه با بدنه دولت نیز از همین رهگذر قابل ارزیابی است. کابینه نخستین میوه انتخابات است، کال، رسیده و یا گندیده.