جشنواره کن و داستان‌های خاورمیانه‌ای

 

صحبتم با حسین پناهی، معاون رئیس شرکت رسانه‌ای آیت، به انگلیسی آغاز شده و همین است که وقتی از او می‌پرسم حاضر است فیلم‌هایی را که این شرکت به بازار جشنواره کن آورده به اسرائیلی‌ها بفروشند یا نه به همان زبان پاسخ می‌دهد: ‌Fuck them. موضعی مشخص و صریح. 

شرکت آیت مستقر در استانبول است و پخش کننده رسمی فیلم‌های نهادهایی همچون «سازمان هنری رسانه‌ای اوج» که خود پناهی در گفتگو با ایران‌وایر ارتباط مالی‌اش با سپاه پاسداران را تایید می‌کند. چشمگیرترین فیلم امسال‌ موسسه اوج، «به وقت شام» ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا است که کارگردان آن پس از موفقیتش در جشنواره فجر با افتخار از وابسته بودن و «فیلمساز نظام» بودن خودش گفت. شرکت آیت در سال ۲۰۱۰ ایجاد شده و علاوه بر کن در جشنواره‌های معتبر دیگری مثل برلین هم شرکت کرده. 

در گفتگو با پناهی به نقدی اشاره می‌کنم که روزنامه لوموند فرانسه بر «به وقت شام» نوشته و آن‌را فیلمی تبلیغاتی بدون ارزش هنری خوانده اما او می‌گوید برخوردها در بازار کن خیلی مثبت‌تر بوده: «هر کس این فیلم را ببیند می‌داند که موضوعش داعش است و نه حمایت از اسد یا دولت ایران.» او می‌گوید آیت در همان چند روز اول جشنواره فیلم‌هایی به ژاپن، کره جنوبی، لبنان و لهستان فروخته. 

شرکت آيت البته نماینده بخش کوچکی از سینمای ایران است که پایش تازه به کن باز شده. از میان حداقل ۲۴‌ نهاد ایرانی که در بازار کن حضور دارند، شاخص‌ترین‌شان بنیاد سینمای فارابیِ تحت لوای وزارت ارشاد است. به جای غرفه کوچکِ آیت، فارابی فضای بزرگی در جای مناسبی در بازار اشغال کرده. این فضا و مبل‌هایش در طول جشنواره پر از جنب و جوش است و توزیع‌کننده‌ها از بازارهای مختلف جهان برای خرید فیلم‌های ایرانی به آن‌جا سر می‌زنند. در چند روز اول جشنواره که با بچه‌های غرفه صحبت می‌کنم از سوت و کور بودنش به نسبت سال‌های گذشته می‌گویند اما با مرور زمان اوضاع بهتر می‌شود که این‌جا هم مثل هر بازاری بالا و پایین دارد. 

عاشقان اسرائیلی سینمای ایران 

فضای بین ایران و اسرائیل هیچ‌وقت مثل امروز پرتنش نبوده و با دوستی در اسرائیل که صحبت می‌کنم از واهمه جدی مردم از احتمال وقوع جنگ می‌گوید. در میان این هیاهو اما علاقه اسرائیلی‌ها به سینمای ایران همچنان ادامه دارد. بسیاری از فیلم‌های اصغر فرهادی در سینماهای اسرائیل نماش یافته‌اند و طرفه آن‌جا است که آخرین فیلم او، «همه می‌دانند»، که فیلم افتتاحیه جشنواره امسال بود حتما در اسرائیل روی پرده می‌رود — حتی با وجود این‌که علیرغم «آرزویی» که فرهادی در کنفرانس خبری از آن سخن گفت بعید است این موقعیت را در ایران داشته باشد.

مدتی در غرفه اسرائیل پرسه می‌زنم و باب صحبت باز می‌شود. مارات پارخومووسکی، مدیر جشنواره فیلم‌های آرمان‌شهری اسرائیل، می‌گوید: «خیلی‌ها در اسرائیل عاشق فیلم‌های ایرانی هستند. از نگاه فیلم‌دوستان اسرائیلی، سینمای ایران یکی از قابل احترام‌ترین سینماها است. به نظر ما سینمای ایران سنت عمیق فرهنگی دارد. رئالیسم آن خیلی ویژه است، خیلی عمیق و خیلی متفاوت.»

آویتال بکرمن، معاون رئیس صندوق فیلم اسرائیل که در دانشگاه تل‌آویو درس می‌دهد حرف مارات را تایید می‌کند. او می‌گوید: «فیلمِ «جدایی» اصغر فرهادی در بعضی محافل اسرائیلی به طرز دیوانه‌واری محبوب بود. ما ایران را از سینما می‌شناسیم و خیلی غریب است که این ایران اینقدر از ایرانی که در روزنامه‌ها از آن می‌خوانیم متفاوت است. زبان خیلی مودبی را که در فیلم‌ها می‌شنویم با تصاویری که در اخبار می‌بینیم مقایسه کنید. کارگردانانی مثل جعفر پناهی و عباس کیارستمی از محبوب‌ترین‌های ما هستند.»

بکرمن مثل خیلی اسرائیلی‌ها آرزو دارد سینمای اسرائیل روابط بیشتری با سینمای جهان عرب و خاورمیانه برقرار می‌کرد: «از سینمای اسرائیل که حرف می‌زنیم همیشه از روابط آن فرانسوی‌ها یا ایتالیایی‌ها می‌گوییم اما از نقش‌مان در منطقه نمی‌گوییم.» با شوخی تلخی می‌گویم دولت اسرائیل، اشغال اراضی فلسطینی را که تمام کند، رابطه هم راحت‌تر می‌شود و این‌جا است که آویتال می‌گوید از این اشغال «شرمگین» است. 

حضور یک ایرانی در غرفه اسرائیلی‌ها باعث توجه خیلی‌ها شده. یک نفر پیغام ساده‌اش را می‌رساند که «ما از شما متنفر نیستیم، دوست‌تان داریم.» دیگری می‌خواهد با من عکس بگیرد اما وقتی می‌فهمد ساکن نیویورکم و نه تهران، کمی ناراحت می‌شود که اصل جنس گیرش نیامده. یکی تعریف می‌کند که دن وولمن، کارگردان کهنه‌کار اسرائیلی، به همه پز می‌دهد که به «بزرگ‌ترین دستاورد» خود در کنِ امسال رسیده: و آن این‌که وارد غرفه ایران شده و یکی از کیف دستی‌های رایگانش را دریافت کرده تا با خود به اسرائیل ببرد.

عربستان سعودی: غول خفته صنعت سینما؟!

چند کیلومتر شرق‌تر از کاخ جشنواره، هتل افسانه‌ای کارلتون میزبان رویدادی است بی‌سابقه. در حالی که کشورهایی مثل اسرائیل و ایران سنت‌های سینمایی پیشرفته دارند، بزرگ‌ترین کشور منطقه هنوز سال‌های سال عقب است — و حالا می‌خواهد به سرعت به سوی بقیه حرکت کند. در اتاقی پر زرق و برق،‌ عربستان با صدای بلند خبر اولین حضور خود در کن را اعلام کرد؛ یا به قول احمد المزید، مدیر اداره عمومی فرهنگ عربستان که کنفرانس را افتتاح کرد «اولین ولی قطعا نه آخرین.» کنار المزید، فیصل بالطیور نشسته، مدیر عامل «شورای فیلم سعودی» که تازه بر پا شده و می‌خواهد میلیون‌ها دلار خرج سینمای عربستان کند که می‌شود گفت در حال حاضر وجود خارجی ندارد.

تا همین چند هفته پیش عربستان سعودی شاید تنها کشور جهان بود که در آن سینما ممنوع بود. به نظر می‌آید ریشه این ممنوعیت به سال ۱۹۷۹ (یعنی همزمان با انقلاب ۵۷ در ایران) و آن اشغال تاریخی مسجد الحرام توسط افراطیون برمی‌گردد. اولین سینمای عربستان همین چند هفته پیش در ماه آوریل افتتاح شد. البته در دوران ممنوعیت هم عربستانی‌ها به انواع مختلف فیلم می‌دیدند (در مجالس زیرزمینی؛‌ با کرایه فیلم‌های ویدئویی) اما الان سینما قرار است در سطحی متفاوت وارد کار شود. مثلا شرکت زنجیره‌ای سینماهای «ای ام سی» گفته می‌خواهد در پنج سال آینده ۴۰ سینما در ۱۵ شهر عربستان افتتاح کند. 

المزید و بالطیور با اعتماد به نفس می‌گویند عربستان خواهد توانست صنعت سینمایی «در سطح بین‌المللی» بسازد و از بقیه کشورها «جلو» خواهد زد. المزید حتی مدعی شد که کشورش «غول خفته صنعت سینما» است. 

سابقه سینما در عربستان اینقدر اندک است که کل داستان را می‌توانیم در یکی دو پاراگراف خلاصه کنیم.

فیلم «کیف الحال» که در سال ۲۰۰۶ به نمایش در آمد، آن‌را به عنوان اولین فیلم سعودی تاریخ سینما معرفی می‌کردند گرچه بعضی‌ها اشاره کردند که فیلمبرداری آن کاملا در امارات انجام شده. در سال ۲۰۱۲ که «وجده» به بازار آمد، عیار سعودی بودنش بیشتر بود چون هم تمام بازیگرانش عربستانی بودند و هم فیلمبرداری‌اش کاملا در عربستان انجام شده بود و هم شد اولین فیلمی که عربستان به عنوان نماینده رسمی خود به بخش بهترین فیلم خارجی‌زبان جوایز اسکار تسلیم کرد. این‌که کارگردان آن زنی جسور به نام حیفه المنصور بود و اولین نمایشش در جشنواره معتبر ونیز بود باعث اعتبار بیشتر فیلم شد. موفقیت بعدی سینمای عربستان، کمدی دوست‌داشتنی «دیدار برکت با برکت» به کارگردانی محمود صباغ با شرکت دو ستاره موفق،‌ هشام فقیه و فاطمه البناوی، بود. فیلم در جده فیلمبرداری شد و اولین نمایشش را در جشنواره معتبر برلین در ۲۰۱۶ داشت. 

با وجود این نمونه‌های موفق، سوال‌های بسیاری در مورد قابل اتکا بودن عزم جدید سعودی‌ها برای موفقیت سینمایی وجود دارد — بعضی از این سوال‌ها را در کنفرانس خبری شنیدیم. 

اولین سوال را خبرنگاری آلمانی پرسید که می‌خواست بداند آیا زنان برای حضور در فیلم‌ها می‌بایست حجاب داشته باشند یا نه. این سوال به طرق مختلف اینقدر تکرار شد که المزید شکایت کرد که «نیمی از سوال‌ها راجع به زنان است.» روزنامه‌نگاری هندی پرسید که آیا عربستان قرار است در سانسور فیلم‌ها از «الگوی ایرانی» پیروی کند یا نه. پاسخ تقریبا تمام این سوال‌ها یکسان بود. دو مقام سعودی گفتند این کشور مشغول تهیه «راهنمای محتوایی» است که تا چند هفته آینده منتشر می‌شود. پس از کنفرانس، بالطیور در توضیح بیشتر به ایران‌وایر گفت عربستان هم «مثل هر جامعه دیگری محدودیت‌های خودش را دارد.»

دیگر سوال مربوط به ایران در کنفرانس خبری را من پرسیدم. گفتم آیا عربستان هم مثل سایر نهادهای منطقه همچون «موسسه فیلم دوحه» حاضر است به فیلم‌های ایرانی بودجه بدهد و این علیرغم جنگ سردی که در منطقه بین تهران و ریاض درگرفته؟ اشاره کردم که قطری‌ها بخشی از بودجه فیلم «او/آن‌ها»ی آناهیتا قزوینی‌زاده را تامین کرده‌اند که سال گذشته در کن نمایش داشت. آن فیلم هم کارگردان ایرانی داشت و هم موضوعش به تراجنسیتی‌ها مربوط می‌شد. قطر در کنار آمریکا و دانمارک یکی از سه کشور تهیه‌کننده فیلم بود که نشان می‌دهد این شیخ‌نشین کوچک همجوار با خلیج فارس حاضر است فیلم‌هایی با موضوعات حساس هم تامین کند. من هم همان پاسخ را گرفتم که «راهنمای محتوایی» تکلیف این مورد هم معلوم می‌کند.

به هر روی شکی نیست که عربستانی‌ها در مورد ورود به صنعت سینما شوخی ندارند. بالطیور بارها تاکید کرد که این «تنها پول» نیست که کشورش می‌خواهد عرضه کند — اما همان پول هم در این صنعت کم مهم نیست. نه تنها دولت عربستان مقادیر قابل توجهی برای سینما کنار گذاشته که بخش خصوصی هم به حرکت افتاده. مثلا هانی فارسی، میلیونر سعودی مقیم لندن، که با شرکت «کورنیش پیکچرز» خود به کن آمده و دنبال پروژه‌های تلویزیونی است. او در همین چند روز جشنواره حقوق سینمایی دو کتاب را خرید، یکی کتابی راجع به دوران روزنامه‌نگاری جنگی وینستون چرچیل و دیگری در مورد عروج جامعه سوپرثروتمندهای جهانی. گروه «ام بی سی» که در خیلی کشورهای منطقه مثل ایران شبکه‌های ماهواره‌ای‌اش را خوب می‌شناسیم هم شرکت تولیدی خود با نام «او ۳» را به کن اعزام کرده تا پروژه‌های جدید جذب کنند. 

اصغر فرهادی در اولین کنفرانس خبری امسال کن گفته بود امیدوار است این‌که او توانسته فیلمی به زبان اسپانیایی و در اسپانیا بسازد نشانی باشد از قابلیت‌های سینما برای درنوردیدن مرزها. باید دید در این منطقه مصیبت‌زده ما، خاورمیانه، سینما واقعا می‌تواند روزی چنین نقشی ایفا کند یا نه.

مطالب مرتبط:

فرش قرمز «همه می‌دانند» فیلم افتتاحیه جشنواره کن ۲۰۱۸

گزارش اختصاصی مراسم افتتاحیه جشنواره کن ۲۰۱۸

«مرزِ» کارگردان ایرانی-دانمارکی، جلوه روز سوم جشنواره کن

روز سوم جشنواره کن؛ سه فیلمی که دوست داشتم