۶ پرده از زندگی اعظم طالقانی؛ از زندان تا تلاش برای تعیین تکلیف رجل

اعظم طالقانی در گذشت. این خبر ساعتی پیش در خبرگزاری‌های ایران منتشر شد.

«اعظم علایی طالقانی» نخستین فرزند از همسر دوم آیت‌الله «سیدمحمود طالقانی» بود که در میان انقلابیون با گرایش‌های مختلف، از مذهبی تا چپ محبوبیت خاصی داشت و به «پدر طالقانی» معروف بود. زندگی سیاسی و اجتماعی اعظم را شاید بتوان در شش پرده، از کودکی تا بستری شدن در بیمارستان (سوم آبان ۱۳۹۸) بررسی کرد.

 

مبارز سیاسی، زندانی مشهور

اعظم طالقانی متولد سال ۱۳۲۲ بود؛ همان سالی که خواهرش «وحیده» از همسر نخست پدر متولد شد. او نخستین فرزند «توران» خانم بود و خواهر تنی «ابوالحسن»، «محمدرضا»، «طیبه» و «طاهره» (خواهران دوقلو).
آیت‌الله طالقانی از همسر نخست خود (بتول علایی‌فرد) هم پنج فرزند داشت که به ترتیب «مریم»، «وحیده»، «حسین»، «مهدی» و «مجتبی» بودند. به این ترتیب، اعظم یکی از پنج دختر طالقانی بود. او و ۹ خواهر و برادرش مشی سیاسی و سبک زندگی متفاوتی باهم داشتند.

اعظم ۱۱ساله بود که هم‌زمان با کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت دکتر «محمد مصدق»، مطالعه رمان «کنت مونت کریستو»، اثر «الکساندر دوما»، او را تحت تاثیر قرار داد. خودش گفته است با خواندن آن، سیاه‌چال‌های فرانسه و شکنجه‌های انقلابیون در ذهنش تداعی می‌شد.

در ۱۷ سالگی ازدواج کرد و در حالی که دو بچه داشت، دیپلم گرفت و به کار تدریس در مدارس پرداخت. او سال ۱۳۴۹ وارد «دانشگاه تربیت معلم» شد و در رشته ادبیات فارسی ادامه تحصیل داد. اعظم سه سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی دستگیر و به حبس ابد محکوم شد. این حکم بازتاب بسیاری یافت و او را تبدیل به یکی از مشهورترین زندانیان زن مسلمان در رژیم پهلوی کرد. برخی دلیل صدور این حکم را فشار بر پدرش می‌دانستند.

البته با تلاش‌های «مهدی بازرگان» و «عبدالکریم لاهیجی»، اعظم طالقانی دوسال بعد آزاد شد.

 

مبارز پارلمانی؛ بیشترین رای یک نماینده زن

اعظم طالقانی قبل و بعد از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ مرزبندی مشخصی با دو برادر و خواهر ناتنی خود داشت. در حالی که مجتبی و مریم گرایش‌هایی به «سازمان مجاهدین خلق » داشتند و حتی مجتبی در مقطعی عضو این سازمان بود، اعظم راه خود را جدا کرد. او در نخستین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی، در «لیست دفتر همکاری مردم با رییس‌جمهوری» (لیست نزدیکان «ابوالحسن بنی‌صدر») قرار گرفت و تنها کاندیدای اختصاصی این فهرست در تهران بود که توانست با کسب بیش از یک میلیون و۱۰۰هزار رای بالاتر از «مصطفی چمران» و «عزت‌الله سحابی»، در همان مرحله نخست وارد مجلس شود.

او نه تنها اولین زنی بود که از تهران وارد مجلس شد بلکه بالاترین رای همه نمایندگان زن در دوره‌های ده‌گانه مجلس را به دست آورد. «جمیله کدیور» در مجلس ششم با ۸۹۰ هزار رای و «فائزه هاشمی» در مجلس پنجم با ۸۵۰ هزار رای هم که بیشترین آرای نمایندگان زن را در دوره‌های بعد داشتند، نتوانستند رکورد او را بشکنند. در انتخابات مجلس ششم نیز که وحیده، خواهر دیگرش به مجلس راه یافت، نتوانست بیش از ۶۰۰هزار رای بیاورد.

اعظم طالقانی در چهار سال نمایندگی، عضو «کمیسیون اصل ۹۰ قانون اساسی» بود. او با برخی طرح‌ها و لوایح علیه زنان مخالفت می‌کرد. در همان دوره اول، خواهرش مریم در «لیست سازمان مجاهدین» قرار داشت که رای نیاورد. «مسعود رجوی»، رهبر«سازمان مجاهدین خلق» در مصاحبه با «تاریخ شفاهی هاروارد» گفته بود آیت‌الله طالقانی با دیدگاه‌های اعظم مخالف بود چون او نزدیکی زیادی به دیدگاه‌های آیت‌الله خمینی داشت.

 

فعال سیاسی؛ پایدارترین تشکل سیاسی زنان

اعظم طالقانی بعد از آزادی از زندان پهلوی در سال ۱۳۵۶، به فکر ایجاد تشکلی سیاسی زنانه افتاد و در جلسه‌ای با حضور ۳۰ تن از زنان هم‌فکر، آن را پی‌گیری و شروع به نوشتن اساس‌نامه و مرام‌نامه برای تشکل جدید «جامعه زنان» کرد. درخواست پروانه تاسیس این تشکل در زمان تصدی «علی‌اکبرناطق نوری» بر وزارت کشور در اوایل دهه ۶۰ داده شده بود اما ۱۲ سال به این درخواست ترتیب اثر داده نشد. ظاهرا وزارت کشور تأکید داشته است که به «موسسه زنان» اجازه تأسیس بدهد، نه «جامعه زنان».

در خرداد ۱۳۶۹ مرام‌نامه و اساس‌نامه این تشکل سرانجام به تصویب مجمع عمومی رسید و پروانه تأسیس «جامعه زنان انقلاب اسلامی» در چهارم آذر ۱۳۷۱ صادر شد. این حزب متمایل به جریان ملی مذهبی، یکی از پایدارترین احزاب سیاسی زنان (با سابقه تشکیل در قبل از انقلاب) است.

این گروه در برهه‌های مختلف فعالیت ‌کرده و از جمله در انتخابات مجلس ششم به معرفی نامزد پرداخته است. برخی از زنانی که بعدها به عنوان فعال سیاسی و مدنی مشهور شدند، از جمله «نرگس محمدی»، فعالیت خود را از این گروه و نشریه آغاز کردند.

 

فعال مدنی؛ پی‌گیرترین زن انقلابی حقوق زنان

وجه دیگر شخصیت اعظم طالقانی، فعالیت مدنی او، به ویژه برای زنان است. از میان نسل انقلابیون ۱۳۵۷، او یکی از پی‌گیرترین افراد برای حقوق زنان بوده است. بخش زیادی از کنش‌های سیاسی اجتماعی او در همین زمینه بود. اعظم مدیر موسسه اسلامی زنان بود که یک تشکل غیردولتی(NGO) در حوزه زنان به شمار می‌رود و فعالیت‌های فرهنگی و زیست محیطی با همکاری سازمان ملل متحد انجام می‌دهد. هم‌چنین مدیر عامل «شرکت تعاونی توانمندسازی زنان نجم» را نیز بر عهده داشت که در زمینه اشتغال‌زایی زنان خانه‌دار فعالیت می‌کند.

چند ماه بعد از انقلاب، برای اداره «سازمان زنان» و بررسی وضع آن برگزیده شد. اعظم‌طالقانی و دیگر اعضای اصلی سازمان سعی کردند به شکل شورایی این سازمان را اداره کنند. او و همکارانش در سازمان زنان به تمام استان‌ها می‌رفتند و برای آن‌ها شورا تشکیل می‌دادند. بعد از پنج ماه، به دلیل قطع بودجه سازمان زنان توسط سازمان برنامه و بودجه، هر چهار نفر اصلی این سازمان که از دولت موقت حکم گرفته بودند، استعفا دادند.

 

فعال مطبوعاتی؛ نخستین زن برنده جایزه قلم طلایی

اعظم طالقانی از نخستین زنانی بود که بعد از انقلاب، صاحب امتیازی و مدیرمسوولی یک نشریه سیاسی به نام «پیام هاجر» را در سال ۱۳۵۹ برعهده گرفت. این ماه‌نامه در کنار مطالب سیاسی، به مباحث زنان و مشکلات آن‌ها هم می‌پرداخت. بعد از دوم خرداد ۱۳۷۶ انتشار آن به صورت هفتگی در آمد اما در سال ۱۳۷۹ توقیف شد. او ۱۴ سال بعد از آن تاریخ، در سال ۱۳۹۳ در سرمقاله نخستین شماره ماه‌نامه جدیدش به نام «پیام ابراهیم» نوشت پیام هاجر مدت ۲۳ سال در ۳۱۲ شماره و چندین ویژه‌نامه به فارسی و انگلیسی منتشر شد.
اعظم طالقانی نخستین زنی نیز بود که جایزه «قلم طلایی» «انجمن دفاع از آزادی مطبوعات» را در اردیبهشت ۱۳۹۳ دریافت کرد.

پیام هاجر در جریان مشهور به «توقیف زنجیره‌ای» مطبوعات، به همراه شمار زیادی از روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌های سیاسی توقیف شد.

 

منتقد سیاسی؛ نخستین کاندیدای زن ریاست جمهوری
سیاسی‌ترین دختر آیت‌الله طالقانی، بعد از نمایندگی دوره اول مجلس، همواره منتقد سیاسی جمهوری اسلامی بود؛ حتی زمانی که وحیده خواهرش نماینده مجلس ششم بود. اعظم در مقاطع مختلف از اعتراض به قتل «زهرا کاظمی»، خبرنگار ایرانی کانادایی در سال ۱۳۸۲ تا وقایع پس از انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ و «جنبش سبز» انتقادات گاه تندی را به حاکمیت مطرح می‌کرد. او حتی دست به تحصن یک نفره ‌زد.

اما شاید مهم‌ترین کنش سیاسی او، نخستین نامزدی یک زن برای انتخابات ریاست‌جمهوری بود که بازتاب‌های بسیاری یافت. او سه بار در سال‌های ۱۳۷۶، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ با هدف شکستن تابوی حضور زنان در مقام ریاست جمهوری، برای انتخابات ثبت نام کرد و هرسه بار رد صلاحیت شد. این زن مبارز معتقد بود کلمه «رجال» در اصل ۱۱۵ قانون اساسی الزما معادل جنس مرد نیست.

طالقانی آخرین بار در فروردین ۱۳۹۶ با واکر به ستاد انتخابات وزارت کشور رفت و گفت که آمده است تا تکلیف رجل سیاسی را مشخص کند.

ساعاتی پیش خبرگزاری‌های ایران گزارش دادند اعظم طالقانی که از هفته گذشته به دلیل عارضه مغزی در بیمارستان بستری و تحت مراقبت های ویژه قرار داشت، درگذشته است؛ خبری که بسیاری را یاد واژه رجل سیاسی و تلاش‌های او برای تعیین تکلیف حضور زنان به عنوان کاندیدا در انتخابات ریاست جمهوری انداخته است.

 

مطالب مرتبط:

پیام تسلیت الهه امیرانتظام به‌مناسبت درگذشت اعظم طالقانی

رویای بر باد رفته زنان ایرانی