اقلیم کردستان در «نقشه ارزی ایران» چه نقشی ایفا می‌کند؟

«خبرگزاری فرانسه» (AFP) در ١٥ مرداد ماه ١٣٩٩ گزارشی درباره شهر سلیمانیه و کسب‌وکار مردم این منطقه در مبادلات و تبادلات در بازار دلار با تومان منتشر کرد. طبق این گزارش "در کردستان عراق و همچنین در شهرهای کربلا و نجف، مبادله دلار و تومان یکی از فعالیت‌های اقتصادی سودآور بوده است. اما اکنون شیوع کرونا به تجارت بین آنها آسیب رسانده است.

در واقع، شیوع پاندمی کرونا در عراق و اقلیم کردستان موج جدیدی از بیکاری و بحران اقتصادی را در پی داشته و طبقات و لایه‌های گوناگون اجتماعی را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. بر اساس نتایج یک نظرسنجی که اخیرا در ارتباط با بازار کار در عراق صورت گرفته، ٨٧ درصد از مردم اعلام کرده‌اند که در شرایط کرونا نمی‌توانند کار کنند و عراق هم شدیدترین بحران اقتصادی در تاریخ معاصر خود را تجربه می‌کند. 

در نتیبجه، بسیاری از مردم این مناطق، به ویژە سلیمانیه و اربیل با توجه به نوسانات ارزی بین دو کشور و بحران اقتصادی ناشی از کرونا، به خرید و فروش دلار و تومان در بازار روی آورده‌اند؛ شهری که تبادلات ارزی آن چیزی حدود ١٠ میلیون دلار تخمین زده می‌شود.

بنا به گزارش‌های منتشرشده قاچاقچی‌های نوار مرزی کردستان ایران و اقلیم کردستان هر روز مقدار نامعلومی تومان یا اسکناس "تازە چاپ شده، بسته‌بندی شده و تانخورده در گونی" را از طریق مرز کردستان ایران به اقلیم کردستان منتقل می‌کنند و بخش عمده این اسکناس‌های تانخورده در سلیمانیه مبادله و به دلار تبدیل می‌شوند؛ طوری که از سلیمانیه به شهرهایی همچون اربیل، دهوک و برخی شهرهای دیگر هم فرستاده می‌شود و خرید و فروش تومان در این بازارها کاملا نقدی است.

مقامات جمهوری اسلامی ایران معتقدند کە وضعیت نابسامان و نوسانات فعلی بازار ارز ایران «در آن ‌سوی آب‌ها» و از طریق بازارهایی در سلیمانیه، دبی و هرات هدایت می‌شود؛ بازارهایی کوچک که از طریق آن قیمت ارز بالا میرود و شبکه‌هایی که آنان «اخلالگران بازار ارز و پیاده‌ نظام امریکا، رژیم سعودی و امارات در ایران» می‌نامند. مقامات ایران جملگی در این نظر اشتراک دارند که اخلال در نظام ارزی ایران را نتیجه مستقیم «توطئه امریکا، رژیم صهیونیستی و عملیات ارزی علیه ایران» است.

این برآورد پیشتر هم در گزارش‌های رسمی ایران بارها بازتاب یافته  است. اما کارشناسان اقتصادی از دخالت و نفوذ نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی در این بازارها سخن می‌گویند.

یک کارشناس اقتصادی در اقلیم کردستان  که نمی‌خواهد نامش فاش شود، ضمن تائید قاچاق تومان از طریق مسیرهای انحرافی و برخی روستاهای مرزهای کردستان ایران و اقلیم کردستان، معتقد است که وضعیتی که در٣ ماه گذشته در بازارهای دلار اقلیم، به ویژه شهر سلیمانیه، ایجاد شده ناشی ازهمکاری و کمک دوسویه نیروهای امنیتی ایران و «لایه‌ای از یک جناح سیاسی در اقلیم» است که ارتباط و سابقه امنیتی تنگاتنگی با سپاه قدس و نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی در این مرزها، به ویژه مرز باشماق، دارند؛ طوری که هم نیروهای امنیتی ایران و هم نیروهای امنیتی اقلیم همزمان بازار را به میانجی عوامل اجرایی مورد اعتماد خود و مطابق خواست آنان مدیریت و قیمت‌ها را تعیین می‌کنند: «عراق و اقلیم پیشتر منبع بسیار خوبی برای تامین ارز/ دلار سنگین برای ایران بود، بسیاری از شرکت‌ها و بانک‌های کوچک هم این تبادلات را برای ایران ممکن می‌کردند اما اکنون به دلیل تحریم‌ها، ایران برای تامین دلار سنگین خود با مشکلات عدیده و اساسی مواجهه است و مجبور است که از راه‌ها و مسیرهای شکننده و تحریم‌ناپذیر استفاده کند. بنا بر این، بازار دلار در سلیمانیه به یک بازار غیرعادی تبدیل شده است و بخش عمده‌ای از صراف‌ها و فعالان بازار دلار ارتباط تنگاتنگی با دستگاه‌های امنیتی دو طرف دارند و این دستگاه‌ها با توجه به نفوزی که دارند روستاها و راه‌های مرزی منتهی به سلیمانیه را برای قاچاقچی‌ها باز می‌کنند تا این بسته‌های تازه و تانخورده اسکناس به بازار دلار سلیمانیه و اربیل سرازیر شوند و در نهایت مبادله و تبدیل به دلار شوند».

وی همچنین با اشاره به این که  شرایط اقتصادی ایران به دلیل سقوط ارزش ریال، سقوط درآمد نفتی و تحریم نفت ایران بسیار بحرانی و متلاطم است به ایران وایر توضیح داد که جمهوری اسلامی به هر شکل ممکن تلاش می‌کند که از این مرزها برای حل بحران اقتصادی استفاده می‌کند: « با توجه به میزان تحریم‌پذیری کمتر این مرز از طریق  نفوذ و قدرت سپاه قدس و نیروهای امنیتی وابسته خود، از این مرزها برای حل بحران‌های اقتصادی خود، از جمله انتقال ارز به ایران، از کمک و همکاری نیروهای امنیتی در اقلیم استفاده کنند».

این کارشناس اقتصادی تاکید کرد که مقامات جمهوری اسلامی این مرز و همچنین بازار دلار سلیمانیه را به شکلی که خود تبلیغ و ترویج می‌کنند تحریم‌پذیر نمی‌دانند و از ابزارها و اهرم‌های امنیتی برای تامین بودجه دولت از نفوذ و قدرت امنیتی خود برای حل، تعدیل و ایجاد نوسانات و نابسانمانی‌های ارزی استفاده می‌کنند و کاملا اگاهانه وضعیت فعلی بازار ارز را هدایت و به اخلالگران در داخل کشور نسبت می‌دهند در حالی که این نقل و انتقال عظیم اسکناس نقدی تازه، تانخورده و بسته‌بندی شده  بدون بسترسازی و همکاری دو طرف و بازکردن راه‌های قاچاق برای قاچاقچی‌ها و عوامل خودشان ناممکن است».

در برآوردها و ارزیابی‌ها بسیاری از کارشناسان اقتصادی ایران هم، عراق به دلیل متصل‌کردن ارز خود به دلار، کشوری موفق بوده و با نظر به شرایط امنیتی و سیاسی مساعد و تطابقی که بە لحاظ امنیتی با منافع ایران دارد، در میان کشورهای همجوار واجد بهترین شرایط برای همکاری با ایران است..

در همین راستا "عبدالناصر همتی" رئیس بانک مرکزی ایران در برنامه «بدون تعارف» بخش خبری ٢٠:٣٠ در تاریخ ١٧ مرداد ماه ١٣٩٩ به نکته مهمی اشاره کرده بود. «همتی» ضمن بررسی وضعیت اقتصادی کشور با اشاره به نقش کشورهای همسایه در حمایت از اخلالگران، مسئله ارز را صرفا امری اقتصادی نمی‌داند و معتقد است که: «مسئله ارز فقط اقتصادی نیست [بلکه] مسئله‌ای امنیتی، سیاسی و اقتصادی است و نهادهای امنیتی نیز باید در این زمینه همکاری کنند». این در حالیست که پیشتر «حسام‌الدین آشنا» در تویتی اشاره کرده بود که: «مشکل فقط چهارراه استانبول نیست، بخشی از مشکل چهارراهی است که به استانبول، اربیل، دوبی و... منتهی می‌شود».

کارشناس اقتصادی دیگری که با ایران وایر گفت‌و گو کرده و نامش نزد ایران وایر محفوظ است، معتقد است نکته اصلی فارغ از کاهش و یا افت شدید بهای ریال  که ممکن است بخشی از سیاست‌های کوتاه‌مدت جمهوری اسلامی باشد تا بلکه بتواند از این راه درآمد دولت را بالا برده و مقدار قابل توجی دلار را به ایران منتقل و اعتباری را که بدان نیاز دارد تامین کند، استفاده جمهوری اسلامی از نفوذ و قدرت دستگاه‌های امنیتی خود برای دورزدن تحریم‌ها از طریق به‌کارگیری مرز میان کردستان ایران و اقلیم کردستان است.

او این مسئله را صرفا به التهاب بازار دلار محدود نمی‌داند: «مسیرهایی در مرزهای «حاجی عمران» ، «پرویزخان» و «باشماق» که اکنون به «مسیر امنیت» معروف هستند و شرکت‌ها و بنگاه‌هایی در اقلیم، به‌ویژه در شهر سلیمانیه ایجاد شده‌اند که غیر از قاچاق ارز هر چیزی که تصور کنید، از سیگار تا اقلام خوراکی را به شکل تضمینی وارد یا داخل می‌کنند. در واقع، این امر بدون همکاری امنیتی دوطرفه محال است و خود این امر سبب شده که به بخش‌های مختلف اقتصاد اقلیم در عرصه کشاورزی و تولید داخلی، و حتی روابط سیاسی و دیپلماتیک اقلیم کردستان با آمریکا، آسیب‌های جدی وارد شود و با توجه به شرایط بحرانی ناشی از کرونا ممکن است منجر به اعتراض‌های وسیع مردمی در اقلیم شود».

این کارشناس اقتصادی باور دارد که مقاومت و پافشاری مقامات ایران بر عدم دخالت خودشان در بازار دلار سلیمانیه و اقلیم  و ایجاد این نابسامانی و نوسانات بازار دلار دور از واقعیت و کذب است. به نظر وی، «نوسانات بازار دلار، هم می‌تواند تحت تاثیر رویدادها، اظهارات تند یان نرم مقامات بلند پایه امریکایی و یا حتی اعتراض‌های مردمی قرار بگیرد و هم به میانجی نقش محوری عواملی چون صراف‌ها و فعالان وابسته خودشان ملتهب شود».

وی، همچنین ضمن توجه به نقش اساسی فضای مجازی در هدایت، کنترل و تعیین قیمت دلار، بە یک روش و شیوه خاص در تعیین قیمت دلار اشاره کرد: یعنی تعیین شبانه قیمت دلار قبل از باز شدن بازار دلار: «کاهش و یا افت شدید بهای ریال ممکن است بخشی از سیاست‌های جمهوری اسلامی باشد تا بلکه بتوانند از این راه درآمد دولت را بالا برده و مقدار قابل توجی دلار را به ایران منتقل کنند تا اعتباری را که بدان نیاز دارند تامین شود. بنا براین، توجه به اعمال قدرت نهادها و نیروهای امنیتی ایران درهدایت، کنترل و تعیین شبانه قیمت‌ها قبل از بازشدن بازارهای دلار در سلیمانیه و اربیل مسئله‌ای کانونی و بسیار مهم است».

این کارشناس اقتصادی همچنین نقش فضای مجازی را در تعیین و تغییر سریع قیمت دلار را بسیار اصلی و جدی عنوان می‌کند: «اگر یکی از مسئولین و یا مقامات بلند پایه امریکا با لحنی تند در مورد جمهوری اسلامی صحبت و یا اظهار نظر ‌کند و یا اخبار تحریم جدیدی منتشر ‌شود صراف‌ها یا فعالان اصلی بازار دلار در سلیمانیه و اربیل دقیقا بر اساس این تنش‌‌ها و اظهارات طرفین و در هماهنگی با نیروهای امنیتی بلافاصله قیمت‌ها را بالا می‌برند».

وی معتقد بود که بخش قابل توجهی از بازار دلار سلیمانیه تحت کنترل و هدایت جمهوری اسلامی است. بنابراین بخش قابل توجه افرادی که در بازارهای دلار اقلیم طی ٣ ماه گذشته و به دلیل کاهش شدید ٣٧ درصدی ارزش تومان ظرف این مدت کوتاه، به شدت متضرر شده‌اند و این مسئله بازار دلار و ارز در این شهرها، به‌ویژه سلیمانیه، را نابسامان و متلاطم کرده است.

«نوزاد شیخ صالح» رئیس بخش سلیمانیه سندیکای اقتصاد‌دان‌های کردستان معتقد است که مبادله و تبدیل تومان به دلار در اقلیم کردستان واکنش و اعتراض امریکا را در پی خواهد داشت و به طور کلی به منافع سیاسی، اقتصادی و دیپلماتیک اقلیم هم آسیب‌های جدی وارد می‌کند.

 او هم معتقد است کە: «انتقال این مقدار تومان از ایران به اقلیم کردستان ممکن نیست مگر با همکاری و مشارکت یک جناح سیاسی در اقلیم. [مشارکت و همکاری برخی نیروها] به لحاظ سیاسی و [قطعا] از همه نظر برای اقلیم کردستان مضر است، به این دلیل که مبادله و تبدیل تومان به دلار یکی از راه‌هایست که [از سویی] امریکا را عصبانی خواهد کرد و [از سویی دیگر] به منافع اقلیم کردستان هم آسیب می‌رساند. در نتیجه، باید [با این نوع همکاری و مشارکت مقابله کرد و] مانع این کار شد».

مطالب مرتبط:

هرج و مرج دلاری؛ بازار آشفته ارز به کجا می‌رود؟​

کابوس دلار و جامعه ایرانی

نرخ دلار هنوز به نقطه تعادل نرسیده است

دلار با سفره مردم چه کار دارد؟