دیوان لاهه و شکایت جمهوری اسلامی از امریکا؛ فرصتی دیگر که از دست می‌رود

چهار ماه ونیم پس از آن‌که دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه هلند نظرات جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده درباره صلاحیت این دیوان برای رسیدگی به شکایت ایران را بررسی کرد، رای داده است که دیوان لاهه می‌تواند وارد محتوای شکایت جمهوری اسلامی شود و به آن رسیدگی کند.  

«محمدجواد ظریف» رای دیوان برای رسیدگی به شکایت ایران را یک پیروزی حقوقی دیگر برای جمهوری اسلامی دانسته است.

موضوع این شکایت چیست؟ اگر دیوان لاهه در این پرونده به نفع جمهوری اسلامی رای دهد، آیا حکومت ایران می‌تواند از این فرصت استفاده کند؟

***

جمهوری اسلامی ایران تابستان دو سال پیش بابت خروج امریکا از توافق هسته‌ای «برجام» و بازگشت تحریم‌های سنگین توسط دولت «دونالد ترامپ» شکایت کرد. دیوان لاهه پاییز همان سال دستور داد امریکا دارو، لوازم پزشکی، غذا، اقلام کشاورزی، خدمات فنی و قطعات هواپیماهای مسافربری و مبادلات بانکی مورد نیاز آن را فعلا از تحریم‌ها معاف کند تا با بررسی عمیق‌تر، نظر خود را درباره شکایت ایران اعلام کند.

نزدیک به دو سال و نیم پس از آن، دیوان لاهه اعلام کرده است که صلاحیت دارد تا به شکایت جمهوری اسلامی رسیدگی کند. این شکایت بر اساس «پیمان مودت» دو کشور که دو سال پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به امضا رسیده بود، به دیوان لاهه ارایه شد.

پس از صدور رای موقتی دیوان بین‌المللی دادگستری خطاب به امریکا، این کشور اعلام کرد که از پیمان مودت خارج می‌شود.

«مایک پمپئو»، وزیر خارجه وقت ایالات متحده در زمان اعلام این تصمیم گفت امریکا با ۴۰ سال تاخیر، از این پیمان خارج می شود. این جمله پمپئو کنایه از آن بود که پس از انقلاب اسلامی و قطع روابط دو کشور، دلیلی بر اعتبار پیمان مودت باقی نمانده بود.

با این حال، جمهوری اسلامی می‌گوید زمان اعمال تحریم‌ها، ایران و ایالات متحده بر سر پیمان مودت بوده‌اند.

پیش از صدور حکم دیوان، دولت ترامپ غذا و دارو را از فهرست تحریم‌ها معاف کرد اما ارایه خدمات فنی و تامین لوازم یدکی هواپیماهای مسافربری تاکنون هم تحت تحریم هستند. دامنه این تحریم‌ها چنان وسیع و اجرای آن‌ها تا حدی سخت‌گیرانه است که چند ماه پس از خروج امریکا از برجام و بازگشت همه تحریم‌ها، یک هواپیمای نروژی که به دلیل نقص فنی مجبور به فرود اضطراری در شیراز شده بود و نیاز به تعویض موتور داشت، به دلیل تحریم ورود قطعات هواپیمای «بویینگ»، تا هفته‌ها در ایران زمین‌گیر شده بود.

با قبول صلاحیت رسیدگی به شکایت جمهوری اسلامی از ایالات متحده، دو طرف باید به زودی تاریخی را برای وارد شدن به اصل دعوا تعیین و سپس دفاعیات خود را در صحن دیوان، در شهر لاهه هلند، در برابر قضات مطرح کنند.

هرچند دیگر پیمان مودت میان دو کشور ایران و امریکا برقرار نیست و دوره ریاست جمهوری ترامپ هم که تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی را مجددا اعمال کرده بود، به پایان رسیده است اما دیوان به این شکایت رسیدگی خواهد کرد. حتی ممکن است که زمان بررسی این شکایت به تاریخی موکول شود که دولت «حسن روحانی» هم در ایران به پایان دوره خود رسیده باشد.

شکایت اصلی ایران از ایالات متحده این است که بر خلاف پیمان مودت میان دو کشور، نه تنها دولت و نهادها و شرکت‌های دولتی ایران را مورد تحریم اقتصادی قرار داده و افراد و شرکت‌های امریکایی را از کار تجاری و بازرگانی با جمهوری اسلامی محروم کرده که دامنه این تحریم‌ها را به کشورهای دیگر هم کشانده است و اگر فرد یا شرکتی از هر کشور دیگری هم وارد معامله با یک نهاد یا فردی شود که هویت ایرانی دارد، آن را تحت تحریم، جریمه و حتی تعقیب قضایی قرار می‌دهد.

رای دیوان لاهه به احتمال زیاد می‌تواند به نفع ایران باشد اما جمهوری اسلامی در ۴۲ سال اخیر به طور پی در پی فرصت‌های شهروندان ایرانی برای یک زندگی مرفه و عادی با جهان را با درگیری‌هایش با ایالات متحده از دست داده است وبا ادامه سیاست‌های کنونی، امید چندانی برای استفاده از فرصتی که رای احتمالی دیوان فراهم می‌کند، وجود ندارد.

توافق هسته‌ای برجام که با انگیزه و تلاش جمهوری اسلامی ممکن شده بود، یکی از مهم‌ترین فرصت‌هایی بود که ایران تحت رهبری آیت‌الله «علی خامنه‌ای» از بین برد. بلافاصله پس از این توافق، در حالی که به نظر می‌رسید روابط جمهوری اسلامی با نظام بین‌المللی وارد مرحله تازه و عادی شده است، آیت‌الله خامنه‌ای تئوری «نفوذ امریکا در ایران با برجام» را مطرح کرد و گفت ایالات متحده می‌خواهد با این توافق، کاری را انجام دهد که با قطع روابط و تعطیلی سفارت آن کشور نتوانسته بود به نتیجه برساند.

در جریان توافق برجام، دستگیری افراد امریکایی ایرانی‌تبار توسط جمهوری اسلامی شدت گرفت و از جمله «سیامک نمازی» و پدر سال‌خورده‌اش بازداشت و با حکم دادگاه، به اتهام «جاسوسی»، به زندان طولانی مدت محکوم شدند.

سیاست منطقه‌ای ایران در تاسیس و حمایت از گروه‌های شبه نظامی عقیدتی در منطقه که به دلیل تحریم‌ها کُند شده بود، پس از برجام و رفع تحریم‌های مالی و بانکی شدت گرفت و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به شکل تحریک‌آمیزی دست به آزمایش موشک‌هایی زد که روی آن شعارهایی در نابودی اسرائیل نوشته شده بود.

دلیل خروج امریکا از برجام در زمان ریاست جمهوری ترامپ، ممانعت از ادامه این رفتار جمهوری اسلامی عنوان شد. در حالی که ایران فرصتی استثنایی برای همکاری با کشورهای جهان پیدا کرده بود، دوباره با تحریم‌های بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شد که گرچه برخی از گروه‌های سیاسی در نظام حاکم از آن استقبال می‌کنند اما به شکلی فوری بر وضعیت معیشتی و اقتصادی ایرانیان اثر منفی گذاشت و زمینه‌ای فراهم کرد تا جمهوری اسلامی هر ناکارایی و سوءمدیریت خود را در پشت تحریم‌ها پنهان و با آن توجیه کند.

دولت روحانی که مهم‌ترین دست‌آورد آن برجام و رفع تحریم‌های بین‌المللی، به ویژه تحریم‌های امریکا بود، یک بار دیگر گرفتار تحریم‌هایی شد که شدت و اثر آن‌ها به مراتب بیشتر از دوره تحریم‌های بین‌المللی ارزیابی می‌شود.

این دولت با شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری، به دنبال کم اثر کردن تحریم‌های دوره ترامپ بود اما به نظر نمی‌رسد که در مدت باقی مانده از عمر دولت روحانی، حکم احتمالی دیوان لاهه صادر شود. حتی اگر این حکم در سال آینده خورشیدی به سرانجام برسد، بعید است بتواند تاثیری فوری بر فضای اقتصادی و کسب و کار ایرانیان بگذارد.

اگر جمهوری اسلامی از فرصت آفریده شده توسط برجام بدون رفتاری تحریک‌آمیز استفاده می‌کرد، نه ایالات متحده ترغیب به خروج از برجام و بازگشت تحریم‌ها می‌شد و نه نیازی به شکایت به دیوان لاهه بود.

جمهوری اسلامی نه فقط زندگی عادی را از شهروندان ایرانی دریغ کرده است که حتی فرصت‌هایی را که با هزینه فراوان به دست می‌آورد، به آسانی از دست می‌دهد.

مطالب مرتبط:

داود هرمیداس باوند: اثر روانی و تبلیغاتی حکم دادگاه لاهه به نفع ایران است

دوستی از دست رفته؛ دعوای ایران و امریکا در دادگاه لاهه بر سر چیست؟

دستور دادگاه درباره تحریم امریکا علیه ایران؛ چه چیزی در حال وقوع است؟