فلسفه وجودی و کارآمدی مناطق آزاد در ایران یکی از مهم‌ترین نقاط اختلاف سنت‌گرایان و حامیان توسعه اقتصادی بوده است.
از سال ۱۳۷۲ که این مناطق در ایران آغاز به کار کردند، دسته‌ای از نیرو‌های مذهبی و سنتی که ذیل مفهوم «حزب‌الله» تعریف می‌شدند، با برگزاری تجمع و راهپیمایی و انتشار ده‌ها بیانیه، با فعالیت آن‌ها مخالفت کردند.
آن‌ها اعتقاد داشتند وجود چنین مناطقی، دروازه ورود فرهنگ و تمدن مصرفی غرب به ایران است و نه‌تنها برای فرهنگ و زیست مذهبی و سنتی مردم مضر است بلکه می‌تواند تهدیدی برای اقتصاد کشور باشد.
از آن دوران بیش از ۲۷ سال گذشته است و دیگر مثل گذشته شاهد مخالفت‌های تند و تیز با فعالیت این مناطق نیستیم و در کمتر رسانه‌‌ای نقد ایدئولوژیک درباره این مناطق منتشر می‌شود. اما فعالیت اقتصادی آن‌ها همچنان زیر ذره‌بین منتقدان و مخالفانش قرار دارد.
این مطلب مروری دارد بر تازه‌ترین گزارش رسمی که به نقد و بررسی فعالیت این مناطق پرداخته است.
***
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که پس از تغییر ترکیب پارلمان ایران، در اختیار محافظه‌کاران قرار گرفته است، در تازه‌ترین گزارشی که از فعالیت مناطق آزاد بین سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ منتشر کرده، به نقد و بررسی عملکرد این مناطق پرداخته است.
این گزارش مفصل و تقریبا انتقادی با عنوان «تحلیل و بررسی عملکرد اقتصادی مناطق آزاد تجاری- صنعتی» در روز هفتم اردیبهشت ۱۴۰۰منتشر شده است.
مناطق آزاد تجاری-صنعتی بعد از تکلیف «قانون برنامه اول توسعه» در سال ۱۳۶۹ و به طور رسمی از سال ۱۳۷۲ با تصویب «قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری-صنعتی در ایران» فعالیت خود را آغاز کرد.
جذب سرمایه‌گذاری، تولید و صادرات، تسریع در انجام امور زیربنایی، عمران و آبادانی، رشد و توسعه اقتصادی، افزایش درآمد عمومی و حضور در بازارهای جهانی از مهم‌ترین اهداف این مناطق اعلام شده است.
در حال حاضر ۹ منطقه آزاد تجاری در ایران وجود دارد و ایجاد ۱۰ منطقه آزاد دیگر نیز در دستور کار قرار گرفته است.
از جمله امتیازات ارایه شده در مناطق آزاد هم براساس قوانین ایران، معافیت مالیاتی به مدت ۲۰ سال، مستثنی بودن از مقررات صادرات و واردات و نیاز نداشتن به روادید برای اتباع خارجی است.
مرکز پژوهش‌های مجلس پس از ارایه این داده‌های پایه‌ای، به بررسی فعالیت این مناطق در حوزه‌های مختلف پرداخته که نخستین آن مربوط به حجم سرمایه‌گذاری خارجی است.
حجم سرمایه‌گذاری خارجی
آن‌طور که در این گزارش آمده، حجم سرمایه‌گذاری خارجی محقق شده در هر یک از مناطق آزاد، پرنوسان و اندک بوده و تنها در سال ۱۳۹۸ در هفت منطقه آزاد در مجموع ۲۱۱ میلیون دلار سرمایه‌گذاری شده است.
حجم سرمایه‌گذاری داخلی
این مرکز میزان سرمایه‌گذاری داخلی تحقق یافته سالیانه در مناطق آزاد را حدود ۵۰.۷ هزار میلیارد ریال اعلام کرده و نوشته است: «البته مشخص نیست که این میزان سرمایه‌گذاری غالباً در کدامیک از بخش‌های تجاری، خدماتی، زیرساختی و یا صنعتی انجام شده است.»
حجم صادرات
در این گزارش هم‌چنین به میزان صادرات از مناطق آزاد به خارج از کشور شامل صادرات کالا، صادرات خدمات و صادرات مجدد به تفکیک هر منطقه اشاره شده است.
داده‌های این گزارش می‌گویند که مناطق آزاد انزلی، اروند و ارس بیشترین صادرات و مناطق آزاد ماکو و چابهار کمترین صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. هم‌چنین میزان صادرات مناطق آزاد به‌صورت میانگین طی سالهای مورد بررسی، حدود ۷۱۷ میلیون دلار بوده است.
حجم واردات
مجموع واردات کالا به محدوده مناطق آزاد ایران بین سالهای ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۸ که به‌منظور مصرف، فروش و یا تولید در منطقه انجام شده، ۱۰.۱۵ میلیارد دلار در سال بوده که با این حساب، واردات کالا به محدوده مناطق آزاد بیش از دو برابر صادرات بوده است.
بنا بر داده‌های این گزارش، بیشترین واردات هم از طریق مناطق آزاد کیش، قشم و چابهار انجام شده و کمترین واردات مربوط به مناطق آزاد ماکو و انزلی است.
حجم تولید
آمار دقیقی از میزان تولید در مناطق آزاد در دسترس نیست اما مرکز پژوهش‌های مجلس تخمین زده است که حدود ۵۶ درصد تولیدات مناطق آزاد در داخل مصرف و کمتر از ۴۴ درصد آن به خارج از کشور صادر می‌شوند.
میانگین تولید سالانه کالا در مناطق آزاد طی سالهای مورد بررسی هم در حدود ۱.۵ میلیارد دلار و میانگین تولید هر واحد مستقر در مناطق آزاد در سال ۱۳۹۷، حدود دو میلیون دلار برآورد شده است.
حجم اشتغال
براساس گزارش دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد، تا پایان سال ۱۳۹۷، بدون احتساب مشاغل دولتی و مشاغل بدون بیمه، حدود ۳۰۴ هزار نفر در این مناطق شاغل هستند.
منطقه آزاد اروند با ۱۴۷ هزار نفر نیروی کار، حدود ۵۰ درصد اشتغال مناطق آزاد را به خود اختصاص داده است.
عوامل مؤثر بر عملکرد مناطق آزاد
مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش دیگری از گزارش خود به بررسی عوامل مؤثر بر عملکرد مناطق آزاد پرداخته است.
این گزارش می‌گوید: «عدم تعیین حوزه‌های تخصصی جهت فعالیت اقتصادی در مناطق آزاد، یکی از ریشه‌های اصلی مشکلات در چنین مناطقی است.»
مرکز پژوهش‌‌ها می‌گوید تمامی مناطق آزاد ایران با اهداف تجاری، صنعتی، گردش‌گری و ... ایجاد شده‌اند، در صورتی که این مناطق ظرفیت‌های متفاوتی دارند.
هم‌چنین در این گزارش آمده است که سازمان‌های مناطق آزاد برای تأمین بخشی از منابع خود، به افزایش حجم واردات روی آورده‌اند که عدم دریافت بودجه از دولت، دوران کوتا‌ه‌مدت مدیریت در اغلب مناطق آزاد و ناکارآمدی مدیریت باعث تشدید چنین وضعیتی شده‌اند.
مرکز پژوهش‌های مجلس اضافه کرده که در ایران محروم‌ترین مناطق کشور از حیث زیرساخت اولیه، به عنوان مناطق آزاد در نظر گرفته شده‌اند که نتیجه آن، عدم اقبال سرمایه‌گذار خارجی و عدم رونق تولید و صادرات بوده است.
بر اساس همین گزارش، اتخاذ تصمیم تأمین منابع مالی سازمان هر منطقه از طریق اخذ عوارض از واردات، موجب شده است این مناطق به‌جای پردازش صادرات، به محلی جهت واردات تبدیل شوند.
در بخش دیگری نیز گفته شده است: «درآمدهای مناطق آزاد نتوانسته‌اند منابع لازم برای زیرساخت‌های اساسی را بعد از ۲۵ سال تأمین کنند و اغلب صرف هزینه‌های جاری و یا فعالیت‌های عمرانی محدود در هر منطقه آزاد شده‌اند.»
برای مثال، با گذشت بیش از ۲۵ سال از فعالیت مناطق آزاد چابهار و قشم، هنوز پل «خلیج فارس» قشم و فرودگاه چابهار احداث نشده‌اند و این منطقه تنها دارای یک فرودگاه نظامی خارج از محدوده منطقه آزاد است.
معضلات اولیه نظیر مشکل آب آشامیدنی در جزیره قشم و مشکل فاضلاب در منطقه آزاد اروند نیز گریبان‌گیر بومیان این مناطق است.
در این گزارش، مکان‌یابی نامناسب و تخصیص غیرکارشناسانه وسعت به مناطق آزاد ایران، یکی از علل و ریشه‌های بروز مشکل در این مناطق اعلام شده است.
معضلاتی نظیر قاچاق کالا و ارز، عدم ثبات مدیریت، تداخل وظایف و منازعات بین سازمانی از دیگر مشکلات این مناطق عنوان شده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید یکی از عوامل اصلی در مکان‌یابی نامناسب مناطق آزاد، فشارهای سیاسی و انتخاباتی نمایندگان و مسوولان محلی و عدم توجه به آمایش سرزمینی است.
ریشه‌های انحراف عملکرد مناطق آزاد
این گزارش می‌گوید هیچ‌یک از مناطق آزاد ایران در حد مناطق آزاد موفق ظاهر نشده و نتوانسته‌اند انتظاری که از این مناطق می‌رفت را برآورده کنند زیرا الگوی توسعه این مناطق نامشخص بوده است.
مرکز پژوهش‌های مجلس اضافه کرده است ایجاد مناطق آزادی که سازمان‌های آن به‌صورت درآمد – هزینه‌ای اداره می‌شوند و از ابتدای تأسیس نیز زیرساخت اولیه آن‌ها آماده نشده بودند، مدیران این مناطق را به ناچار به سمت کسب درآمد از عوارض واردات و فروش زمین سوق داده است. بنابراین، از اساس روش ایجاد مناطق آزاد در ایران دچار چالش‌های بنیادی بوده است و نگاه به عملکرد این مناطق علی‌رغم موفقیت‌هایی در برخی از زمینه‌ها، مانند توسعه زیرساخت‌ها، این واقعیت را نشان می‌دهد که با این شیوه، اداره چالش‌های این مناطق ادامه خواهد داشت.
این مرکز اضافه کرده است: «در بعد صادرات و سرمایه‌گذاری خارجی، عملکرد مناطق آزاد در مقایسه با نمونه‌های مشابه و در مقایسه با سرزمین اصلی، رضایت‌بخش نیست.»
برای اهداف توسعه منطقه‌ای نیز معیار کمّی و قابل سنجش از سوی نهاد متولی ارایه نشده است تا بتوان مقایسه درستی در این خصوص انجام داد.
ادامه وضعیت فعلی در خصوص مناطق، از کارآمدی لازم برخوردار نیست و منجر به اصطکاک بین سازمان‌های مناطق آزاد و دستگا‌ه‌های اجرایی مستقر در محدوده این مناطق شده است.
مطالب مرتبط:
انتخابات، دولت و بحران پیچیده اقتصاد
گزارش جدید بانک مرکزی از ابعاد بحران اقتصادی سال ۹۹ قابل اعتماد است؟
کارگران پتروشیمی بندر امام خواستار اجرای کامل قانون اشتغال مناطق آزاد شدند
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر