خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، آشکارترین نمود بحران آب در ایران است. از دریاچه ارومیه تا زاینده‌رود، یکی پس از دیگری خشک می‌شوند؛ درحالی‌که تغییری محسوس در سیاست‌های مدیریت منابع آب ایران رخ نمی‌دهد. این‌بار اما انتشار تصاویر شالیزارهای تشنه، باغ‌های زیتون در آستانه خشک شدن و تلف شدن هزاران قطعه ماهی در شهرستان طارم، زنگ خطر مرگ تدریجی قزل‌اوزن را نیز به صدا درآورده است.
قزل اوزَن (قیزیل اوزَن) زمانی یکی از پرآب‌ترین رودخانه‌های ایران بود. این رودخانه از ارتفاعات چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد و در مسیر ۵۵۰ کیلومتری خود، مقصد ده‌ها رودخانه دیگر در استان‌های زنجان، آذربایجان شرقی و اردبیل است. قزل‌اوزن اصلی‌ترین منبع تامین آب در پنج دشت بیجار، زنجان، میانه، خلخال و طارم است. این رودخانه پس از پیوستن به شاهرود در پشت سد منجیل، سپیدرود را تشکیل می‌دهد و نهایتا به دریاچه خزر می‌ریزد.
قزل‌اوزن شاهرگ حیاتی استان «زنجان» و تاثیرگذارترین فاکتور در تامین معیشت هزاران نفر در شهرستان «طارم» است. به‌ویژه اینکه بیش از ۹۰ درصد مردم طارم کشاورز هستند و تقریبا تمامی سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در این شهرستان بر پایه کشاورزی انجام شده است. این یعنی در نبود جریان آب در قزل‌اوزن، جریان زندگی در طارم متوقف خواهد شد.
قزل‌اوزن مهم‌ترین منبع تامین آب محصولات کشاورزی همچون برنج، انار و انواع باغ‌های میوه در طارم است. شهرستان طارم همچنین بزرگ‌ترین تولیدکننده زیتون در ایران است و سهمی حدود ۵۰ درصدی از کل زیتون تولید شده در کشور را در اختیار دارد. این شهرستان با بیش از ۲۰ هزار هکتار باغ زیتون، تولیدکننده نزدیک به ۴۵ هزار تن انواع محصولات زیتون در سال است.
خشک شدن قزل‌اوزن بحرانی جدی در شهرستان طارم است. این رودخانه نزدیک به یک دهه است که در فصل تابستان و در حوزه آبی طارم تا مرز خشک شدن پیش می‌رود. از سال ۱۳۹۶ مسئولین استان زنجان با خرید آب از سد «آیدوقموش» و رهاسازی آن در رودخانه قزل‌اوزن تلاش کرده‌اند تا از خشک شدن مزارع و باغ‌های زیتون طارم جلوگیری کنند.
سد آیدوقموش در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان «میانه» در استان آذربایجان شرقی، قرار دارد. این سد بر روی رودخانه آیدوقموش که از شاخه‌های اصلی رودخانه قزل‌اوزن است، ساخته شده است.
امسال اما وضعیت آب قزل‌اوزن به‌مراتب وخیم‌تر از سال‌های گذشته است. افت قابل‌توجه آب این رودخانه و خشک شدن آن در اردیبهشت‌ماه، بحرانی کم‌سابقه را برای مردم طارم به وجود آورده است.
به گفته نماینده طارم در مجلس، در حال حاضر همه روستاهای شهرستان طارم درگیر مشکل کمبود آب هستند. «مصطفی طاهری» در گفت‌وگو با رسانه‌ها تاکید کرده است: «بحران آب در مناطق شرقی شهرستان طارم که هم‌مرز با گیلان است و انتهای رودخانه قزل‌اوزن محسوب می‌شود، شدت بیشتری دارد.»
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای زنجان نیز این استان را جزء ۱۰ استان کم‌بارش ایران معرفی کرده است. «اسماعیل افشاری» در گفت‌وگو با ایسنا، با بحرانی توصیف کردن وضعیت آب در شهرستان طارم، گفته است: «در سال‌های گذشته متوسط ورودی آب شهرستان طارم در ماه خرداد، ۳۴.۵ مترمکعب در ثانیه بود؛ اما در خردادماه سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ این میزان تقریبا به صفر رسیده است.»
عامل انسانی، اصلی‌ترین دلیل خشک شدن قزل‌اوزن
خشکسالی و کاهش بارندگی تنها یکی از دلایل به‌وجودآمدن بحران آب در حوزه آبریز رودخانه قزل‌اوزن است. بااین‌حال به‌رغم وجود شواهد آشکار در تاثیرگذاری عامل انسانی در خشک شدن قزل‌اوزن، مسئولان دولتی در استان‌های حوزه آبریز این رودخانه، تغییرات اقلیمی را عامل اصلی بحران آب در این منطقه معرفی می‌کنند.
«محمودرضا مومنی»، پژوهشگر مدل‌سازی آلودگی هوا و تغییر اقلیم، در ارتباط با میزان تاثیرگذاری عوامل اقلیمی در ایجاد بحران آب در ایران می‌گوید: «تغییرات اقلیم مستقلا عامل خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها نیست. تغییرات اقلیمی در ارتباط مستقیم با سیاست‌های نادرست منابع آبی است. در واقع تغییر اقلیم آشکارکننده سیاست‌های نادرست مدیریت منابع آب است. عامل اصلی خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها در ایران سیاست‌های نادرست دولت است؛ سیاست‌هایی که در سال‌های گذشته خود باعث ایجاد تغییرات اقلیمی در حوزه آبریز رودخانه قزل‌اوزن شده است. اساسا تغییرات اقلیمی تعداد، وسعت و شدت هر پدیده‌ای را تشدید می‌کند و عامل اصلی خشک شدن رودخانه‌ها نیست.»
مومنی معتقد است مدیریت نادرست دولت شرایط کنونی منابع آبی در ایران را به نقطه بحران رسانده است: «سوزاندن سوخت‌های فسیلی، تغییر کاربری زمین‌ها، از بین بردن جنگل‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع آبی و برخی عوامل انسانی دیگر باعث تشدید تغییرات اقلیمی در ایران شده است. نتیجه این اقدامات نادرست کاهش رطوبت محیط و افزایش دمای هوا است که این خود سرعت نابودی محیط‌زیست را افزایش می‌دهد. ایران نیازمند برنامه‌ریزی علمی و بلندمدت در ارتباط با منابع آبی محدود کشور است. نبود برنامه‌ریزی برای تاب‌آوری در قبال محدودیت منابع آب، فاجعه‌آفرین خواهد بود. چون ایران از مرحله سازگاری با شرایط موجود گذشته و وارد مرحله تاب‌آوری در قبال کمبود منابع آب شده است.»
اصلی‌ترین دلیل خشک شدن رودخانه قزل‌اوزن، عامل انسانی است. ساختن سدهای متعدد بر روی رودخانه قزل‌اوزن، برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی از منابع آبی، احداث چاه‌های آب متعدد، استفاده از روش‌های آبیاری سنتی، توسعه سطح زیر کشت محصولات آبی و عدم استفاده از الگوی کشت بهینه از مهم‌ترین عوامل خشک شدن رودخانه قزل‌اوزن است.
همچنین در سال ۱۳۷۹ مجتمع فولاد میانه با هدف تولید سالانه ۵۵۰ هزار تن محصولات فولادی در شهرستان میانه احداث شده است. این مجتمع علاوه بر مصرف آب فراوان برای تولید فولاد، آلودگی‌های گسترده محیط زیستی را نیز در منطقه موجب شده است.
در شهرستان طارم نیز شرکت‌های متعدد فرآوری زیتون با تخلیه پساب‌های خود در رودخانه قزل‌اوزن و دفع غیراصولی این پساب‌ها، بحران جدیدی را در این منطقه به وجود آورده‌اند.
تکرار تجربه شکست‌خورده
یکی از فعالان محیط‌زیست ساکن «آب‌بر» در شهرستان طارم در ارتباط با آلودگی آب در این منطقه، به ایران‌وایر می‌گوید: «مشکلات شهرستان طارم محدود به کمبود آب و خشک شدن رودخانه قزل‌اوزن نیست. سال‌ها است شرکت‌های فرآوری زیتون، آب‌های شور و آلوده خود را مستقیما در قزل‌اوزن تخلیه می‌کنند. بعضی شرکت‌ها هم این پساب‌ها را در چاه‌ها خالی می‌کنند. همین باعث شده در بسیاری از مناطق چاه‌هایی که برای تامین آب آشامیدنی کنده شده، غیرقابل‌استفاده شود. رنگ و بوی آب به‌کلی عوض شده و آبی هم که برای آبیاری مزارع استفاده می‌شود، در حال فرسایش خاک حاصل‌خیز طارم است. سازمان محیط‌زیست هم کمترین نظارتی بر روی چاه‌های غیرمجاز، تصرف بستر رودخانه توسط کشاورزان و حتی دفع غیراصولی پساب شرکت‌های فرآوری زیتون ندارد.»
در سال‌های اخیر و با احداث سدهای متعدد بر روی رودخانه قزل‌اوزن در شهرستان میانه، شالیزارهای برنج در این منطقه به‌صورت تصاعدی افزایش‌یافته است. در این مدت سطح زیر کشت محصولات آبی نیز افزایش چند برابری داشته است. این در حالی است که در پایین‌دست رودخانه قزل‌اوزن، به دلیل خشک شدن این رودخانه، مزارع و باغات شهرستان طارم در حال خشک شدن هستند.
رشد بی‌رویه سدها در حوزه آبریز رودخانه قزل‌اوزن و عدم پایبندی به اصول زیست‌محیطی و انجام نشدن تحقیقات امکان‌سنجی در حوزه سدسازی باعث شده است، تنها در شهرستان میانه دست‌کم ۲۶ سد بر روی قزل‌اوزن و رودخانه‌های فرعی آن ساخته شود. برخی سدهای دیگر نیز در حوزه آبریز این رودخانه و در استان‌های زنجان، اردبیل و آذربایجان شرقی در حال ساخت است.
گویا سیاست‌گذاران منابع آبی در ایران، هرآنچه در اصفهان انجام داده‌اند که به خشک‌کردن زاینده‌رود منتهی شده، این بار در آذربایجان در قبال قزل‌اوزن تکرار می‌کنند.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر