کارنامه اشتغال در بهار ۹۹؛ زنان قربانیان اصلی بحران اقتصادی

مرکز آمار ایران روز چهارشنبه ۲۳ تیر، گزارش اشتغال بهار ۱۴۰۰ را منتشر کرد. عنوان آن، «بازگشت نیمی از شاغلین خارج شده از بازار کار» است؛ گزارشی که به نظر می‌رسد نکته برجسته آن باید بازیابی بازار کار ایران بعد از سال سیاه ۱۳۹۹ باشد.

آن‌طور که این گزارش نشان می‌دهد، پس از یک سال بحرانی که منجر به خروج حدود یک و نیم میلیون نفر از بازار کار و از دست رفتن بیش از یک میلیون شغل شد، وضعیت اشتغال در بهار امسال بهبود نسبی پیدا کرده است. 

بهبود آمار اشتغال؛ چه‌قدر و نسبت به چه دوره‌ای؟ 

اوضاع البته در طول سال ۱۳۹۹ یکسان نبود. شوک همه‌گیری کرونا تاثیر زیادی روی شاخص‌های اشتغال داشت؛ چنان‌که گزارش بهار پارسال نشان می‌دهد چیزی حدود دو میلیون نفر از جمعیت فعال از بازار اشتغال خارج و نزدیک به یک و نیم میلیون نفر از جمعیت شاغل کم شدند. 

اما گزارش بهار امسال حکایت از آن دارد که طی یک سال، چیزی حدود ۵۰۰ هزار نفر به جمعیت فعال و حدود ۷۰۰ هزار نفر به جمعیت شاغل کشور اضافه شده‌اند؛ به عبارتی، معادل یک چهارم جمعیتی که بهار پارسال از بازار کار خارج شده بودند، دوباره در صف مشارکت اقتصادی قرار گرفته و حدود نیمی از کسانی که کارشان را از دست داده بودند، دوباره جزو افراد شاغل شمرده شده‌اند. 

با این همه، هنوز زود است که بتوان از بازیابی سخن گفت. کافی است آمار بهار امسال را با بهار ۱۳۹۸ مقایسه کنیم تا ببینیم هنوز تا نقطه بازگشت، راه زیادی باقی مانده است. 

طی دو سال گذشته، نزدیک به یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر به جمعیت بالای ۱۵ سال کشور اضافه شده‌ است. اما در عوض، نه‌تنها مشارکت اقتصادی بالا نرفته بلکه جمعیت فعال در بهار امسال هنوز یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر کمتر از بهار ۱۳۹۸ است. به همین نسبت، جمعیت شاغل در بهار ۱۴۰۰ نیز هم‌چنان حدود ۸۰۰ هزار نفر کمتر از دو سال پیش است.

نه‌فقط دو سال پیش، بلکه آمار اشتغال در آغاز سال ۱۴۰۰ تقریبا برابر جمعیت شاغل در سال ۱۳۹۵ است؛ یعنی طی پنج سال، آمار ایجاد شغل خالص در کشور تقریبا صفر بوده است. در حالی که جمعیت ایران طی پنج سال گذشته از حدود ۸۰ میلیون نفر، به حدود ۸۵ میلیون افزایش یافته است؛ به عبارتی، پنج میلیون نفر به جمعیت نان‌خور اضافه شده اما تعداد نان‌آوران ثابت باقی مانده است.

زنان؛ قربانیان اصلی بحران اشتغال در ایران

زنان حتی از رونق ناچیز اشتغال در بهار ۱۴۰۰ بی‌بهره‌اند. در حالی که در فاصله بهار ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰، چیزی حدود ۷۰۰ هزار شغل خالص به آمار اشتغال اضافه شده است اما سهم زنان از این تعداد، منفی ۱۷۰ هزار شغل بوده است. در واقع، در فاصله یک سال گذشته، جمعیت شاغل زنان نه‌تنها زیاد نشده است بلکه ۱۷۰ هزار زن دیگر هم شغل‌ خود را از دست داده و حدود ۱۰۰ هزار زن دیگر نیز از بازار کار خارج شده‌اند. 

با این حساب، آمار اشتغال زنان در بهار ۱۴۰۰ به کمتر از سه میلیون و ۸۰۰ هزار شغل رسیده که کمترین آمار  در شش سال گذشته است. 

گزارش‌های فصلی مرکز آمار نشان می‌دهند آخرین بار در بهار ۱۳۹۴ جمعیت زنان شاغل کشور کمتر از الان بوده است. آمار مشارکت اقتصادی زنان نیز با وجود افزایش جمعیت دو میلیون نفری زنان بالای ۱۵ سال در شش سال گذشته، اضافه نشده است. این وضعیت باعث شده است کمترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان در شش سال اخیر در بهار امسال رقم بخورد.

طبق گزارش مرکز آمار، نرخ مشارکت اقتصادی کل کشور ۴۱ درصد، نرخ مشارکت اقتصادی مردان ۶۹ درصد و زنان کمتر از ۱۴ درصد است.

این میزان از مشارکت اقتصادی پایین زنان در دنیا کم‌سابقه است. آمار مشارکت اقتصادی زنان ایران از سال ۱۳۹۸ در مرکز داده‌های بانک جهانی به روز نشده و هم‌چنان عدد ۱۷درصد مقابل اسم ایران درج شده است. حتی با احتساب مشارکت ۱۷ درصدی، ایران دهمین کشور جهان با پایین‌ترین نرخ مشارکت است. اما اگر عدد واقعی مشارکت زنان در حال حاضر، یعنی ۷. ۱۳ درصد را در نظر بگیریم، ایران بعد از گینه بیسائو، یمن، عراق، اردن و الجزایر، در پایین‌ترین رتبه دنیا، پایین‌تر از فلسطین،‌ افغانستان، جیبوتی و پاکستان قرار می‌گیرد. 

چرا زنان؟ 

روی کاغذ، ایران باید یکی از بالاترین آمار مشارکت اقتصادی زنان را دست کم در منطقه داشته باشد. جمعیت زنان بالای ۱۵ سال بیش از ۳۱ میلیون نفر است اما فقط ۱۱ درصد از این جمعیت مشغول کار و فعالیت اقتصادی‌ هستند. اگر آمار مشارکت اقتصادی زنان ایرانی به اندازه زنان ترکیه بود، الان باید به جای کمتر از چهار میلیون زن شاغل، ۱۰ میلیون زن مشغول کار و فعالیت اقتصادی بودند. 

کیفیت نیروی کار بالقوه ایرانی هم به نسبت بالا است. طبق آمار رسمی، حدود یک چهارم زنان ایرانی بالای ۱۸ سال در ایران تحصیلات دانشگاهی دارند. اما چرا این اتفاق رخ نمی‌دهد؟

محرومیت اقتصاد ایران از فرصت فعالیت اقتصادی زنان می‌تواند دلایل متعدد فرهنگی، اجتماعی و  سیاسی داشته باشد. اما اگر به دنبال ریشه‌های اقتصادی این وضعیت باشیم، می‌توانیم بگوییم شرایط ناپایدار اقتصادی سیاسی، بحران اقتصادی و رکود‌های پیاپی و تحمیل هزینه‌های تحریم تاثیر روی آسیب‌پذیری اشتغال زنان در ایران داشته و دارند. 

به طور معمول، فعالیت اقتصادی زنان -به‌ویژه زنان تحصیل‌کرده شهری- عمدتا در بخش خدمات است. نقطه ثقل بحران‌هایی نظیر تحریم، رکود طولانی و همه‌گیری کرونا بیش از سایر حوزه‌ها، روی بخش خدمات است که در آن زنان موقعیتی به مراتب ناپایدارتر از مردان دارند. 

زنان به دلایل عمدتا فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، فرصت حضور و تثبیت موقعیت خود در پست‌های پایدار را نداشته‌ و عمدتا در لایه‌های میانی و پایینی بخش خدمات مشغول به کار بوده‌اند. به همین دلیل وقتی نوبت به تعطیلی یک کسب و کار خدماتی می‌رسد، بیش از مردان در معرض خطر از دست دادن کار خود قرار می‌گیرند. 

این وضعیت در زمان بازیابی هم برقرار است؛ چنان‌که وقتی نوبت برگشت به کار می‌رسد، زنان در انتهای صف قرار می‌گیرند. 

مطالب مرتبط:

یک و نیم میلیون شغل از دست رفته است؛ بحران اشتغال بهار ۱۳۹۹

سهم زنان در اقتصاد ایران ۵ درصد است

اقتصاد و کرونا؛‌ چرا وضعیت ایران شکننده‌تر از بقیه دنیا است؟