خنثی‌سازی مفاهیم جهانی فوتبال و کشتن فرهنگ هواداری

"سپاه پاسداران در مستطیل سبز" مانند سایر فعالیت‌های غیر نظامی سپاه، موضوعی نیست که رسانه‌ها در ایران به سهولت نقد کنند. در بهترین برنامه‌های ورزشی صداوسیما نیز تاکنون این پرسش به ظاهر ساده طرح نشده: سپاه در فوتبال چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

فوتبال ایران از معدود موقعیت‌هایی است که سپاه نه تنها بهره‌برداری اقتصادی چندانی ندارد، بلکه هزینه هم می‌کند. فوتبال چیست؟ جمعیتی غیر قابل شمارش، مهم‌ترین دلبستگی ده‌ها هزار نوجوان و جوان، تجمع رسانه‌ها، شهرت ناگهانی.

انگیزه‌های قدرتمندترین ارگان نظامی کشور از ورود بدون دعوت به عرصه فوتبال نیز امنیتی کردن فضایی است که بالقوه "جمعیت، جوانان و نوجوانان، رسانه و شهرت" دارد.  

از طنین پوتین‌ها در مستطیل سبز، فوتبال گرفتار آسیب‌هایی ترمیم‌ناپذیر می‌شود. وضعیتی که اینک به آن دچار است و حاصلش چیزی نبوده مگر خالی شدن سکوهای ورزشگاه، بی اعتمادی افکار عمومی به افراد شاغل در این رشته ورزشی، بحران مالی و نابسامانی اداری در باشگاه‌ها.

سلطه نظامی‌گری بر این رشته ورزشی، روح فوتبال یا سرزندگی و طراوت آن را می‌کُشد. خنثی‌سازی عواطف و احساسات عمومی نسبت به فوتبال، اتفاقی است که در ابعاد وسیعی رخ داده. این ادعا را هم از افت فاحش تیراژ رسانه‌های ورزشی می‌توان متوجه شد، هم سیطره منفی‌نگری بر مصاحبه‌ها و اظهارات مربیان و بازیکنان، هم از کامنت‌های منفی هزاران کاربر در صفحات اجتماعی مرتبط با فوتبال.

گسسته شدن پیوند قبلی بسیاری از هواداران سرسخت فوتبال با تیم‌های محبوب‌شان، از سر تصادف نیست. مقایسه با تیم‌های فوتبال در سراسر جهان، نشان می‌دهد تیم‌ها بر پایه چه مشخصه‌هایی از هم تفکیک می‌شوند. هواداران وقتی تیمی را برمی‌گزینند، چه تفاوت‌هایی بین تیم خودی با حریفان احساس می‌کنند؟ چندین نمونه را می‌توان برشمرد.

محله‌ها. مثلاً بوکا جونیورز آرژانتین را به عنوان نماینده پایین شهر و اقشار کم درآمد می‌شناسند، در عوض ریورپلات، تیمی است که بالاشهری‌ها را نمایندگی می‌کند. یا شهر لندن و تیم‌هایی از نقاط مختلف شهر که هویت خود را از موقعیت جغرافیایی‌شان می‌گیرند.

مذهب. نه فقط در فوتبال لبنان که حتی در اروپا نیز می‌توان مصداق انتخاب تیم بر اساس مذهب را یافت. در اسکاتلند اغلب هواداران سلتیک و رنجرز به کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها تقسیم می‌شوند. داستانی پرماجرا که سایمون کوپر در کتاب فوتبال علیه دشمن به طور کامل شرح داده.

زبان. مانند آنچه در لیگ‌های سوئیس و بلژیک هست. یا اسپانیا که بارسلونا در برابر رئال مادرید، تقابل زبان کاتالان با اسپانیولی هم هست.

شهرها، ایالت‌ها، همچنین باشگاه‌های نظامی از دیگر مصادیق تفکیک تیم‌ها در نقاط مختلف دنیا هستند. در خصوص تیم‌های نظامی مثل باشگاه زسکا در بلغارستان و روسیه، این تفاوت بنیادین با فوتبال ایران وجود دارد که قلمروی سران آن باشگاه‌ها، تیم خودی است و دخالتی در سایر تیم‌ها ندارند. در ایران اما کافی است سپاه دست روی یک تیم بگذارد تا بدون مزایده، دادگاه، رای‌گیری و دیگر توجیهات قانونی تصاحبش کند.

در تعاریف جهانی، تیم‌ها چنان متمایز هستند که حتی شاخصه‌های فرهنگی‌شان نیز آنها را از هم سوا می‌کند. مثلاً نوع تشویق هواداران تیم کاردیف سیتی، مشهور بودن هواداران باشگاه میلوال به خشونت، یا فعالیت‌های اجتماعی خاص و خصیصه‌های متفاوت در باشگاه‌های مختلف.

باشگاه گراف‌شاپ هلند به "کشاورزها" شهره است، شالکه آلمان "معدنچی‌ها"، ایپسویچ "تراکتورها"، بارنزلی بریتانیا "تخس‌ها"، لوتون "کلاهدوزها"، ساوتهمپتون "مقدس‌ها"، حتی اسم ورزشگاهشان هم مریم مقدس است.

در ایران چطور؟ بخشی از این تقسیم‌بندی‌های جهانی در فوتبال ایران نیز وجود دارد که بارزترین آنها عبارت است از تفکیک منطقه‌ای و تمایز شهرها.

اما آنچه با رخنه سپاه پاسداران، نیروی انتظامی و تا حدودی ارتش به پیکر فوتبال ایران رخ داده، کمرنگ‌کردن و محو تمایزهاست. نوعی یکسان‌سازی است. تیم‌ها از مفاهیم و معانی تاریخی خود تهی می‌شوند. رفته‌رفته از خطوط فارق این تیم‌ها، فقط رنگ پیراهن‌شان باقی مانده که برای هواداران قابل استناد باشد. 

تیم‌های مردمی تضیعف می‌شوند، فرقی ندارد تیم پرطرفدار ارامنه یعنی آرارات باشد یا تیم پرطرفدار شاهین در بوشهر. باشگاه‌های جدید و خلق‌الساعه شکل می‌گیرند. مثل ثامن‌الحجج، استیل آذین، فجر، فتح، میثاق، مقاومت. تیم‌هایی که خصوصاً در رشته‌های غیر فوتبالی، بساط باشگاه‌های قدیمی را برچیده‌اند.  

تراکتورسازی تبریز از مردمی‌ترین تیم‌های ایران است. تیمی که به خاطر تعداد هوادارانش می‌تواند هزینه‌های خود را با تبلیغات، بلیت فروشی و سایر درآمدهای رایج تیم‌های ورزش تامین کند. نام این تیم هم کاملاً صنعتی است. اما حالا تیمی نظامی محسوب می‌شود که می‌تواند بازیکنان سرباز را هم به خدمت بگیرد!

دو سال قبل فرمانده سپاه عاشورا در جشن باشگاه تراکتورسازی گفت: "با راهیابی تراکتورسازی به لیگ قهرمانان آسیا، خواست آقای احمدی‌نژاد محقق شد و این موضوع موجب سربلندی ما شده. سردار جعفری فرمانده سپاه به من دستور دادند تا سلام ایشان را به هواداران تراکتور ابلاغ كنم. ما تیم را تنها نخواهیم گذاشت."

پورجمشیدیان حتی به منتقدین نظامی شدن این تیم مردمی هم تاخت: "كسانی که عالمانه و عامدانه مشکلاتی را به تراکتور نسبت می‌دهند تا موفقیت‌های تیم و عملکرد خوب مدیریتی را زیر سوال ببرند، یقیناً خودشان دارای مشکل هستند."

باشگاه ملوان بندرانزلی هم تیمی است محبوب و با هویت که تاریخچه‌ای پر افتخار در فوتبال ایران دارد. تیمی تحت حمایت نیروی دریایی. آنها گرچه می‌توانند بازیکن سرباز بگیرند اما بیشتر سربازهای شاخص به تیم‌های سپاه می‌پیوندند.

دریادار حبیب‌الله سیاری فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی گفته: ۳۰ درصد سهام باشگاه ملوان توسط نیروی دریایی حفظ شده تا کماکان کمک‌های نیروی دریایی به این تیم با سابقه ادامه داشته باشد.

ملوان اما سود چندانی از این الصاق نبرده و همواره با بحران مالی مواجه است. فجر سپاسی شیراز تیم ارگانی سپاه، نیروی زمینی تهران نیز متعلق به ارتش است و حق جذب بازیکنان مشمول را دارد.

تفاوت، ناهمگونی و تضاد، در ذات فرهنگ هواداری بین باشگاه‌های مختلف نهفته است. اما نظامی شدن فوتبال، تفاوت‌ها را از میان برمی‌دارد و به جای آن نظم، شباهت و یکدستی سربازها در مراسم صبحگاه پادگان را دیکته می‌کند.