آیا قوانین بین‌المللی جلوی استفاده نظامی از آمبولانس‌ها می‌ایستند؟

پس از دهه‌ها استفاده نظامی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران از آمبولانس برای دستگیری و انتقال معترضان، یا رقبای سیاسی به بازداشتگاه‌ها، یا ربودن مخالفان، اینک برای شمار کثیری از شهروندان ایرانی این شیوه لو رفته و با روش نظام در استفاده تقلبی آشناتر شده‌اند.

در هفته سوم اعتراضات در ایران، که با مرگ «مهسا امینی» در زمان بازداشت توسط گشت ارشاد آغاز شد، وزیر بهداشت جمهوری اسلامی گفته بود معترضان به ۶۱ آمبولانس حمله کردند؛ که حتی اگر عدد اغراق آمیزی هم باشد، نشان می‌دهد معترضان ایرانی آمبولانس را وسیله استتار نیروهای مسلح حکومت برای سرکوب خود تشخیص داده‌اند. آیا استفاده نظامی و امنیتی از آمبولانس خلاف قانون است؟

***

آمبولانس به عنوان خودروی امدادی، از امتیاز اولویت برای عبور و مرور فوری در خیابان‌ها برخوردار است. در اغلب  شهرها، رانندگان آمبولانس اجازه دارند از خطوط ویژه‌ای که برای اتوبوس پیش‌بینی شده استفاده کنند، یا از خیابان‌های ورود ممنوع برای رساندن خود به بیمار، یا رساندن بیمار به بیمارستان استفاده کنند.

در جمهوری اسلامی ایران و در واقع اعتراضات شهروندان به سیاست‌های حکومت، که در سال‌های اخیر دامنه آن بالا گرفته و فواصل برگزاری آن کمتر شده، حکومت برخی از مناطق مهم شهر مثل بخشی از خیابانی ولیعصر تهران (خیابان پهلوی یا مصدق پیشین) را یک طرفه کرده و فقط اتوبوس یا خودروهای امدادی مثل آمبولانس و آتش‌نشانی از آن در هر جهت خیابان استفاده می‌کنند.

 معترضان می‌گویند که دلیل طراحی خیابان‌های شلوغ یا مهم به این صورت، سهولت عبور و مرور نیروهای نظامی برای سرکوب است، که حالا آمبولانس هم در میان آن‌ها قرار داده شده است. «ایران‌وایر» پیشتر در گزارشی، همکاری سیستماتیک اورژانس تهران با قرارگاه امنیتی ثارالله، وابسته به سپاه پاسداران و استفاده از آمبولانس در سرکوب معترضان را شرح داده است.

به دلیل اینکه آمبولانس از اولویت گذر از خیابان‌ها برخوردار است، احتمالا به تصور مقام‌های امنیتی، وسیله استتار نظامیان و رساندن نیروهای سرکوب به محل اعتراضات است و از آنجا که کسی به آن شک نمی کند، با سهولت بیشتری می‌توان معترضان را در آن بازداشت کرد و فورا به محل مقر نیروهای نظامی و امنیتی یا بازداشتگاه رساند و دوباره آن را حامل نیروی مسلح، به محل اعتراضات فرستاد.

به عنوان یک اصل عام و جهان‌شمول، از اهداف حقوق بین‌المللی بشردوستانه که در درگیری‌های مسلحانه موضوعیت پیدا می‌کند، حمایت از غیرنظامیان و اشیا غیرنظامی مثل آمبولانس است. 

اشخاص، صرف نظر از جنسیت، قومیت، ملیت، دین، عقاید سیاسی و یا هرگونه معیار اینچنینی، مورد حمایت هستند. 

طبق کنوانسیون‌های اول و دوم ژنو، مبارزان به محض آن که زخمی یا بیمار شوند، وضعیت «اشخاص مورد حمایت» را بدست می‌آورند، به شرط آنکه در هیچ عمل خصمانه‌ای شرکت نکنند.

در نبردهای مسلحانه بین‌المللی، واحدها و وسایط نقلیه درمانی باید توسط طرفین در تمامی زمان‌ها حفاظت شده و محترم شمرده شوند و مورد حمله قرار نگیرند. تحت هیچ شرایطی نباید از آن‌ها برای حفاظت از اهداف نظامی در برابر حملات استفاده شود. 

براساس کنوانسیون‌های ژنو، ساختارهای درمانی تنها زمانی و با در نظر گرفتن شروطی چتر حمایتی خود را از دست خواهند داد، که از آن‌ها برای انجام اقداماتی استفاده شود که به دشمن آسیب برساند، یعنی به طور مستقیم از آن در درگیری نظامی استفاده کرد. 

به عنوان نمونه، برای پناه دادن به سربازانی که زخمی نیستند، یا راه اندازی پست‌های دیده بانی، یا انتقال نظامی‌ها با آمبولانس. اما سرکوب اعتراضات شهروندان ایرانی که بی‌سلاح و بدون خشونت، مطالبه‌ای همچون لغو قانون حجاب اجباری دارند، نه تنها مخاصمه مسلحانه بین‌المللی محسوب نمی‌شود، بلکه حتی مخاصمه مسلحانه داخلی هم نیست.

شهروندان ایرانی معترض، بی‌سلاح و غیرنظامی‌اند، ولو اگر برای دفاع از خود در برابر دستگیری به سوی نیروهای مسلح سنگ یا اشیا دیگری پرتاب کنند، وضعیت به مخاصمه مسلحانه تغییر نمی‌کند، بلکه «سرکوب اعتراضات داخلی» یا «سرکوب مسلحانه شهروندان غیرنظامی» است.

 در این وضعیت، یعنی سرکوب مسلحانه شهروندان غیرنظامی، حکم استفاده نظامی از آمبولانس برای اهداف نظامی، شامل کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو که جمهوری اسلامی در برابر آن تعهد دارد و سه پروتکل الحاقی دیگر به آن که جمهوری اسلامی عضو آن نیست، نمی‌شود. صلیب سرخ جهانی که ضامن اجرای این کنوانسیون‌هاست، نمی‌تواند جمهوری اسلامی ایران را بابت استفاده نظامی از آمبولانس در سرکوب معترضان بازخواست کند.

با این همه، تردیدی نیست که کنوانسیون‌های ژنو، استفاده نظامی از تاسیسات درمانی و ساختارهای ثابت و سیار بیمارستانی مثل آمبولانس را یکسره مردود می‌داند و به عنوان مصداقی از تخلف نیروهای نظامی می‌شناسد. گرچه هنوز دولت‌ها تعهدی درباره آن در حقوق داخلی و در زمان سرکوب معترضان خود ندارند.

به بیان دیگر، استفاده نظامی از آمبولانس در سرکوب‌های داخلی، از دید حقوق بشردوستانه قانونی و موجه نیست، اما هنوز متاسفانه عملی در نقض مقررات بین‌المللی محسوب نمی شود.

جمهوری اسلامی ایران با سواستفاده از این خلا، در کاربری نظامی از آمبولانس به عملی غیراخلاقی و دور از نزاکت بشردوستانه دست زده،  که به اعتماد و اطمینان شهروندان به این وسیله نقلیه درمانی آسیب وارد کرده و به گفته مقام‌های نظام حاکم بر ایران، نتیجه آن هم حمله معترضان به آمبولانس‌ها در زمان سرکوب شده است.