آیا سخنان خامنه ای بوی توافق می دهد؟

«توافق»؛ این کلیدی ترین واژه سخنرانی امروز آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی بود. تغییر نقطه ثقل سخنان وی از «مذاکره» به «توافق»، به خودی خود یک گام رو به جلو است. ولی در ازای این یک گام، او چند گام به عقب برداشت؟

اول بگذارید به یک گام رو به جلوی دیگر هم اشاره کنیم؛ این جمله: «ایران برای رسیدن به توافق، توسعه ماشین‌های غنی‌سازی، تولید اورانیوم ۲۰درصد، کارخانه اراک و فردو را فعلا متوقف کرده است.» آیت الله خامنه ای این اقدامات را منطقی و به اقتضای مذاکرات توصیف کرده است.

در طول یک سال گذشته، تندروهای مخالفت دولت روحانی به شدت با این اقدامات مخالفت کرده بودند. «فریدون عباسی»، رییس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران، پیش از این کنایه وار گفته بود اگر «سعید جلیلی» چنین امتیازهایی داده بود، الان رییس جمهور بود.

بسیاری از رسانه ها و چهره های تندرو نیز این اقدامات را خسارت زا و یک طرفه توصیف کرده بودند. تایید این اقدامات از سوی رهبر جمهوری اسلامی، رد این کنایه های تندروها به دولت حسن روحانی است.

با این وجود، بعید است اکنون دولت روحانی بتواند از این تاییدیه، بهره مناسب تبلیغاتی ببرد. رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی خود به اندازه کافی اشاره های منفی که به آینده مذاکرات مربوط می شود، داشته است.

گام های رو به عقب امروز با کلمه «نمی پسندم» شروع شد. علی خامنه ای در بخش پایانی این سخنرانی، غافل‌گیرانه مخالفت خود را با روند کنونی مذاکرات هسته ای اعلام کرد: «اگر توافقی انجام شود، باید در یک مرحله و در بردارنده کلیات و جزییات با یک‌دیگر باشد.»

دخالت آشکار وغیردپلماتیک خامنه ای در روند مذاکرات در حالی است که از مدت ها پیش اعلام شده بود مذاکرات دو مرحله ای است و هیات ایرانی وقت زیادی صرف تعیین چارچوب های توافق کلی که رویکردی سیاسی دارد، کرده بودند. در این شرایط، دخالت و اعلام موضع آشکار مذاکرات می تواند تیم هسته ای ایران را در وضعیت دشواری قرار دهد.

چنین کاری البته سابقه دار است. تیرماه امسال رهبر جمهوری اسلامی در یک اعلام موضع ناگهانی و بر خلاف روال معمول که ابعاد فنی در پشت درهای بسته مورد مذاکره قرار می گرفتند، در یک سخنرانی عمومی درباره نیاز ایران به 190 هزار سو غنی سازی سخن گفت.

در شرایط کنونی، رسیدن به توافق یک مرحله ای با قید همه جزییات فنی، کاری بسیار پیچیده و دشوار است. تاکید ویژه بر شفاف بودن جزییات، نشان دهنده نارضایتی ضمنی رهبر جمهوری اسلامی از توافق‎نامه ژنو است. هر دلیل دیگری هم در میان باشد، قرار دادن طرف های مذاکره در این وضعیت دشوار، تنها وضعیت را پیچیده می کند و می توان آن را یک کارشکنی توصیف کرد.

اهمیت این موضوع را زمانی می توان بیش‌تر درک کرد که او می گوید با توافقی موافق است که «بتواند» انجام شود. منظور از بتواند، لزوما امضای توافق‌نامه نیست بلکه اجرایی شدن آن است. مشخص است که در وقت محدود پیش رو، انتظار از تنظیم توافق‌نامه ای با این مشخصات، یک سنگ بزرگ است.

در طول یک ماه گذشته، رسانه های تندرو در ایران تمرکز ویژه ای بر این موضوع کرده و از دو مرحله ای بودن مذاکرات انتقاد کرده اند. اکنون با تایید این انتقادها از سوی علی خامنه ای، آن ها می توانند با قوت بیش تری به حمله های خود به دولت حسن روحانی ادامه دهند.

آن ها هم‌چنین می توانند به دولت روحانی بگویند که قدرت بر هم زدن معادلات هسته ای را دارند و باید جدی تر گرفته شوند. این نکته را شخص رهبر جمهوری اسلامی هم می خواهد به غرب بگوید. به این نکته در بخش پایانی بیش‌تر خواهیم پرداخت.

اما گام دیگر مربوط به شرط امضای توافق هسته ای بود. رهبر جمهوری اسلامی گفت: «توافق نکردن بهتر از توافق بد است.»

او ضمن اعلام موافقت با «توافق خوب»، لغو همه تحریم ها را به طور سر بسته شرط این توافق اعلام کرد: «باید به معنای واقعی کلمه، تحریم از دست دشمن خارج بشود؛ تحریم برداشته بشود.»

تاکید بر چنین شرطی که از سوی یک طرف مذاکره کننده غیرقابل قبول و اجرا اعلام شده، می تواند در نگاهی بدبینانه، به متوقف شدن روند مذاکرات منجر شود.

از این شرط گذاری می توان به عنوان یک تاکتیک مذاکراتی دقیقه 90 هم نام برد. در ماه های اخیر، مجلس ایران و رسانه های تندرو به شدت بر این نکته به عنوان شرط توافق هسته ای یاد کرده اند. اما درک این نکته چندان پیچیده نیست که صدای مجلس ایران در فضای بین الملل به خوبی شنیده و یا جدی گرفته نمی شود. تاکید ویژه و چند باره آیت الله خامنه ای بر این شرط، در واقع نشان دهنده جدی بودن چنین موضوعی به عنوان یک استراتژی مهم و تعیین کننده است. او خواست این موضوع را با صدای بلند و آشکار با طرف های غربی حاضر در مذاکرات هسته ای در میان بگذارد تا روند مدیریت مذاکرات از کنترلش خارج نشود و تیر آخر هم شلیک شده باشد.

اکنون کاملا نقشه راه هیات ایرانی مشخص است؛ مذاکرات باید یک مرحله ای و جزییات توافق‌نامه کاملا شفاف و بدون تفسیر باشد، تحریم ها لغو شوند و 190 هزار سوی غنی سازی، مورد نظر قرار گیرند. وجود این خط قرمزهای متعدد، یعنی گرفتار شدن بیش‌تر تیم هسته ای ایران پشت میز مذاکرات در برابر توپ هایی که به زمین آن ها شلیک می شود. آن ها روزبه روز قدرت انعطاف کم تری پیدا می کنند.

با وجود این واقعیت ها، اکنون به باور آیت الله خامنه ای و حامیانش، اساسا توپ در زمین امریکا است. اگر امریکایی ها مایل به توافق هستند، تحریم ها را لغو کنند. اگر چنین نکنند و مذاکرات شکست بخورد، آن ها مسوول شکست هستند. معرفی کردن امریکا به عنوان مسوول شکست مذاکرات، یک تاکتیک دیرینه و بخشی از دیپلماسی عمومی آیت الله خامنه ای در ماه های اخیر بوده است.

نتیجه نهایی این که، اشاره خامنه ای به منطقی بودن عملکرد ایران در پذیرش «قطع‌نامه 598» که نوعی شبیه سازی تاریخی را دامن می زد، نشان می دهد با وجود بدبینی های موجود و فشار تندروها، او موافق گام برداشتن در مسیر یک توافق بزرگ است. اما تلاش می کند امتیازی که در این بازی کسب می کند، قابل عرضه به نیروهای تندرو و مخالفان کنونی توافق هسته ای باشد.

رهبر ایران در طول سال های اخیر همواره مراقب خدشه دار نشدن تصویر عمومی خود، به ویژه نزد تندروها بوده است. او در حال حاضر اگرچه تصویری جدی، علاقه مند و منطقی در مذاکرات از خود ترسیم می کند ولی بر وجوهی چون خصومت با غرب، مقابله با باج خواهی، هوشیاری، مدافع منافع نظام و... نیز تاکید می ورزد تا تصویر انقلابی اش خدشه دار نشود. گرفتن یک امتیاز بزرگ از غرب، کلیدی ترین بخش این پازل است که باید حل شود. او می خواهد از سوی غربی ها نیز به عنوان یک رهبر بزرگ شناخته شود و در همین قامت، یک معامله بزرگ انجام دهد.

آیت الله خامنه ای در سخنرانی امروز کوشید این پالس ها را با وضوح بیش تری بفرستد که مساله حیاتی برای رهبر جمهوری اسلامی این است: او نباید تحقیر شود؛ چه توافق بشود، چه نشود. بسته پیشنهادی که اکنون امریکا روی میز گذاشته، از نظر رهبر جمهوری اسلامی تحقیرآمیز و باج خواهانه است. تا وقتی او چنین باوری دارد، نمی توان به موافقتش با توافق نهایی امیدوار بود. این را امروز در سخنرانی خود گفت؛ آن جا که در یکی از معدود موارد با نظر امریکایی ها همراه شد: «امریکایی‌ها مکرّر تکرار می کنند و می گویند ما معتقدیم که توافق نکردن بهتر از توافق بد کردن است؛ بله، ما هم همین عقیده را داریم. ما هم معتقدیم که توافق نکردن بهتر است از توافق بد، توافقی که به ضرر منافع ملّی است، توافقی که موجب تحقیر ملّت بزرگ و با عظمت ایران است.»