زنجیر میان‌گذر کلانتری بر گلوی دریاچه ارومیه

زهره خسروانى، شهروند خبرنگار

دریاچه ارومیه خشک شده است و می توان گفت در سال های اخیر روزهای آخر عمرش را می گذراند. در این مدت که بحث خشک شدن دریاچه هم در رسانه ها و هم در اظهارنظر کارشناسان و مسوولان بسیار زیاد است، هر کس به دنبال پیدا کردن و معرفی یک مقصر و عامل برای این مشکل بزرگ می گردد؛عده ای سدها را عامل آن می دانند و عده ای دیگر خشک‏سالی و نباریدن برف و باران را؛ برخی هم چاه های آب غیر مجاز و افزایش سطح زمین های کشاورزی و باغ ها را. در این میان، گروهی نیز از نقش میان‎گذر «شهید کلانتری» در این بحران سخن می گویند؛ میان‎گذری که شرق و غرب این دریاچه را در قسمتی که قبل از این کم عرض ترین ناحیه دریاچه به شمار می رفت، به هم متصل می کند.

این میان‎گذر را خیلی ها به اسم «پل شهید کلانتری» می شناسند اما واقعیت این است که از طول 15 هزار متری این میان‎گذر، تنها یک هزار و 276 متر آن پل است و مابقی طول 13 هزار و 700 متری آن خاک‌ریزی در دل بستر دریاچه است و چیزی نیست جز زیرسازی و خاک‌ریزی برای جاده.

علاوه بر این، در همان قسمتی از میان‎گذر که پل قرار دارد، تنها قسمتی به طول تقریبی ۵۰۰ متر به لحاظ مسایل محیط زیستی و بهبود گردش آب در دریاچه پیش بینی شده‌است.

از سال ها پیش که تلاش ها برای ساخت این میان‌گذر شروع شد، مسوولان این پروژه اقدام به تراشیدن کوه های ساحل دریاچه کردند و سنگ و خاکش را در بستر دریاچه ریختند. آن زمان که این پروژه در حال اجرا بود، دریاچه ارومیه پر از آب بود.

اولین بار فکر ایجاد یک پل میان گذر از روی دریاچه ارومیه به سال 1343 بر می گردد. گفته می شود در شهریور سال 1343 اولین بار لزوم احداث چنین گذرگاهی از سوی مقامات استان طی نامه به نخست وزیر وقت پیشنهاد شد که پلی از وسط دریاچه «رضاییه» (ارومیه) زده شود تا دسترسی شهر ارومیه به شرق آذربایجان و تهران را سریع تر کند. طرح هایی هم برای ایجاد آن ارایه شد.

با این حال، این طرح مسکوت ماند و به جایی نرسید تا این که در روزهای نخستین پیروزی انقلاب 57 سنگ بنای اولیه این طرح بر زمین گذاشته شد.  طرح و پی گیری کننده اصلی این پروژه، «مهندس موسی کلانتری»، مدیرکل وقت راه و ترابری استان آذربایجان در آن سال ها بود. موسی کلانتری دومین وزیر راه و ترابری کشور در کابینه «ابوالحسن بنی صدر» از دی ماه ۱۳۵۸ تا تیرماه ۱۳۶۰ بود که در جریان بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی به همراه «سیدمحمد بهشتی» کشته شد.

او قبل از پست وزارت راه، به عنوان مدیرکل راه و ترابری در استان‌های خوزستان و آذربایجان غربی کار می کرد و در همان زمان به دنبال اجرایی کردن پروژه میان‎گذر دریاچه ارومیه بود. موسی کلانتری، برادر بزرگ تر «عیسی کلانتری»، رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه است که در زمان دولت حسن روحانی و با هدف نجات دریاچه از خشک شدن تشکیل شده است.

قسمتی که این میان‎گذر در آن ساخته شده، كم ترين عرض اين درياچه را با طول 5/15 كيلومتر داشت. برای شروع این پروژه، سنگ‌های كوه «زنبيل» در ساحل غربی دریاچه کنده و به داخل دریاچه ریخته شد تا یک راه سنگی از سمت ساحل غربی درياچه شروع شود. در نهایت، پيش‎روی به این سبک تا 11 كيلومتر در دل آب دریاچه ادامه پیدا کرد. در ضلع شرقی هم به همین سبک کار آغاز شد و تا سه كيلومتر در دریاچه سنگ ریزی کردند.

در طرح اولیه قرار بر این بود که به همین شکل این میان‎گذر ساخته شود، بدون پیش بینی تبعات محیط زیستی این کار که منجر به قطع ارتباط کامل آب دو طرف این دریاچه می شد. اما در آن سال ها توجه به موضوعات زیست محیطی اهمیت چندانی نداشت. پروژه تا آن جا ادامه یافت که عمق غيرقابل تصور بستر لجنی درياچه به 90 متر رسيد. این عمق اختلاف فاحشی با آن چه تصور شده بود، داشت. این در حالی بود که هم‎چنان عمليات سنگ‎ريزی ادامه يافت تا اين كه به دليل نشست زياد، ادامه آن ميسر نشد.

در همان زمان، برای ارتباط دو طرف درياچه كه فاصله‌ای به طول یک هزار و 450 متر باقی‌مانده بود، فكر استفاده از شناور مطرح شد و رفت و آمد و جابه‌جايی بار و مسافر با به‌كار گيری شناورهای موسوم به «فری بوت» سال‌ها به همين صورت در اين مسير انجام می‌شد.

پس از گذشت حدود 20 سال از عمليات سنگ ريزی، سرانجام عمليات اجرايی به صورت اتصال دو بخش راه سنگ ريزی شده با احداث پلی به‌طول 5/1 كيلومتر و احداث پل آب گذر در طول‌500 متر به منظور بهبود شرايط چرخش جريان آب در قسمت راه خاكی به طول 11 كيلومتر و هم چنين حفاظت و اصلاح راه سنگی موجود دو طرف درياچه در دستور كار قرار ‌گرفت.

در فروردين ماه سال1380 با برگزاری مناقصه، پيمان‎كار انتخاب و با همكاری مشاور انتخابی خود به نام «جاكوبسن نروژ»، مطالعات نهايی روش طرح و ساخت پل را انجام دادند. در نهایت، این پل که یک هزار و ۷۰۹ متر طول دارد و یک هزار و۲۷۶ متر آن در داخل دریاچه ارومیه اجرا شده، در ۲۷ آبان ۱۳۸۷ توسط محمود احمدی نژاد مورد بهره برداری قرار گرفت. با احداث این پل، فاصله میان دو شهر تبریز و ارومیه به ۱۳۵ کیلومتر کاهش یافت.

در آن سال ها همه از آن پروژه تمجید می کردند اما وقتی مشکل خشک شدن دریاچه شروع شد، برخی مسوولان و کارشناسان حوزه محیط زیست به نقش این میان گذر در تسریع فرآیند خشک شدن دریاچه اشاره کردند. دو سال پیش «حمید قاسمی»، مديركل حفاظت محيط زيست آذربايجان شرقی احداث ميان‎گذر درياچه اروميه را یکی از عوامل مهم در خشک‌سالی آن دانست که از نظر كمی و كيفی بر درياچه اروميه تاثير داشته است. 

او این موضوع را در حاشيه جلسه ارزيابی تاثيرات جاده ميان‌گذر و برداشت نمك بر اكوسيستم درياچه مطرح کرد و به تعبیر خبرگزاری «مهر»، شاید نخستین مسوولی بود که صراحتا به مشکلات پل میان‌گذر دریاچه ارومیه اشاره کرد و در این خصوص گفت: «با توجه به ويژگی های فيزيكی ميان گذر درياچه اروميه از زمان احداث تاكنون، تاثير آن بر كيفيت و كميت آب درياچه اروميه مشهود است.»

وی هم چنین برای کاهش زیان های این پل و جبران اثرات منفی آن، از ايجاد 50 متر پل از سمت شهرستان اروميه خبر داد که توسط مشاور طرح پيش بينی شده اما هنوز اجرایی نشده است.