میراث هاشمی در مجمع تشخیص و دانشگاه آزاد به چه کسی می رسد؟

۲۴ اسفند عمر ریاست و عضویت پنج ساله اکبر هاشمی رفسنجانی در مجمع تشخیص مصلحت نظام تمام می شد و انتخاب شدن وی یا فرد جانشین می توانست مدت ها سوژه رسانه ها باشد. مرگ هاشمی این انتخاب را سوژه امروز کرده است.

علی خامنه ای ۲۴ اسفند ۹۰، ۳۶ نفر را به عنوان عضو حقیقی این نهاد مشورتی منصوب کرد؛ ۱۴ روحانی و ۲۲ غیرمعمم. در طول پنج سال گذشته «محمود احمدی نژاد» و «سعید جلیلی» هم به این ترکیب اضافه شده اند.

مجمع تشخیص مصلحت نظام در روند برگزاری جلسات، ترکیب ثابتی ندارد. در هنگام تعارض بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، همه اعضای فقیه این شورا در کنار روسای قوا، دبیر شورای عالی امنیت ملی و وزیر یا رییس کمیسیون مربوطه به حل مشکل می پردازند ولی در جلساتِ دیگر نیازی به حضور فقهای شورای نگهبان نیست.

«محمد هاشمی» هم پس از آن که سال ۹۰ توسط خامنه ای انتخاب نشد، در مقام رییس دفتر هاشمی رفسنجانی در جلسات حضور یافت.

از ۳۶ عضو حقیقی مجمع در پنج سال گذشته، «حسن حبیبی»، «عباس واعظ طبسی» و «حبیب الله عسگراولادی» مرده اند. هاشمی سومین نفر و مهم ترین آن ها است. عمده حیات این نهاد سیاسی در دوران آیت الله خامنه ای سپری شده است. او تاکنون پنج بار اعضای حقیقی این نهاد را منصوب کرده است؛ نخستین بار هفتم اسفند ۶۸ و آخرین بار ۲۴ اسفند ۹۰.

در طول این دوران، همواره اعضای حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام زیادتر شده اند؛ اسفند ۶۸ با حکم خامنه ای ۹ نفر منصوب شدند و اسفند ۹۰، ۳۶ نفر.

روند تغییرات اما چه گونه بوده است؟ اسفند ۶۸ از میان ۹ نفر، شش نفر چهره های نزدیک به روح الله خمینی و اکبر هاشمی رفسنجانی بوده اند و سه نفر نزدیک به خامنه ای. اسفند ۷۵ از میان ۲۷ نفر منصوب شده، ۱۶ نفر از طیف هاشمی بودند و ۱۱ نفر از طیف خامنه ای. اسفند ۸۰ از میان ۳۰ عضو منصوب شده، ۱۶ نفر از طیف هاشمی بودند و ۱۴ نفر از طیف خامنه ای. سال ۸۵ از میان ۳۵ عضو منصوب شده، ۱۸ نفر در طیف هاشمی بودند و ۱۷ نفر در طیف خامنه ای. سال ۹۰ اما از میان ۳۶ عضو منصوب شده، حداقل ۲۰ نفر در طیف خامنه ای بودند و ۱۶ نفر در طیف هاشمی. وقتی احمدی نژاد و جلیلی اضافه شدند، اعداد اعضای طیف خامنه ای ۲۲ نفر شد.

ممکن است درباره مواضع سیاسی برخی افراد بحث باشد و یا در میانه هاشمی و خامنه ای ایستاده باشند ولی روند جابه جایی افراد حدفاصل سال های ۶۸ تا ۹۰ به گونه ای بوده که ترکیب اصول گرایان و به ویژه وزن اصول گرایان تندرو و معتمدان نزدیک به آیت الله خامنه ای در مجمع تشخیص مصلحت نظام به شدت افزایش یافته است.

در واقع، او به طور پیوسته و منظم موفق شد ترکیب مجمع را تندروتر کند و وزن و تاثیرگذاری هاشمی را در درون این نهاد کاهش دهد. در میان نهادهای وابسته مهم، «دبیرخانه مجمع تشخیص» با محوریت «محسن رضایی»، به سمت خامنه ای مایل بوده و «مرکز تحقیقات استراتژیک» در دوران حسن روحانی و حتی دوران «علی اکبر ولایتی» در کنترل هاشمی باقی ماند. این نهادها در طول دو دهه گذشته، مامن بسیاری از نیروهای سیاسی میانی بوده اند که به علت تغییرات سیاسی و یا دولت ها، چتر حمایتی سیاسی را از دست می دادند و به انبوه دفتر و دستک های پهن شده در مجمع تشخیص پناه می بردند.

از منظر تاثیرگذاری نیز حداقل وابسته به موقعیت های سیاسی، وزن مجمع تشخیص دچار تغییر شده ولی قابل انکار نیست که از سال ۸۴ به بعد، با توجه به مخالفت ویژه محمود احمدی نژاد برای نقش آفرینی اکبر هاشمی رفسنجانی که حتی دیدار دیپلمات ها و میهمانان خارجی با رییس مجمع را هم محدود کرده بود، سبب شد که نقش او روزبه روز کم رنگ تر شود.

داستان بی توجهی به مجمع تشخیص مصلحت با تاسیس شورای حل اختلاف قوای سه گانه در سال ۹۰ بیش تر شد و رهبر جمهوری اسلامی عملا یک نهاد موازی و مشابه ایجاد کرد که از نظر عملی، قدرت مانور بیش تری نسبت به مجمع تشخیص مصلحت نظام داشت.

پس از سال ۹۲، نقش آفرینی شخص هاشمی، دیدارهای مکرر خارجی و رابطه نزدیک او با رییس جمهوری سبب شد اندکی مجمع تشخیص مصلحت نظام در فضای سیاسی ایران پررنگ تر شود ولی کماکان آیت الله خامنه ای تمایلی به برجسته کردن نقش این مجمع نداشت.

در فقدان اکبر هاشمی رفسنجانی، ممکن است رهبر جمهوری اسلامی سیاست تازه ای برای مدیریت و سازمان‎دهی نقش سیاسی این نهاد اتخاذ کند. از این منظر، انتخاب رییس و اعضای تازه مجمع تشخیص مصلحت نظام می تواند اهمیت ویژه ای پیدا کند.

در میان چهره های فعلی عضو مجمع، وزن «محمود هاشمی شاهرودی» برای تصدی چنین سمتی بیش تر است. او رییس شورای حل اختلاف قوای سه گانه است، تجربه ریاست قوه قضاییه را دارد، عضو شورای نگهبان است و سال ها تجربه در جلسات مجمع تشخیص مصلحت را دارد.

هاشمی شاهرودی از نظر سیاسی، یک پیش‎کسوت و یا انقلابی محسوب نمی شود ولی وزن اجرایی و حوزوی او به اندازه ای است که بتواند این کمبود را جبران کند.

«احمد جنتی» بعید است به این سمت برسد چون فعلا ریاست مجلس خبرگان رهبری و دبیری شورای نگهبان را در کنترل داشته و با توجه به انتخابات ریاست جمهوری، روزهای شلوغی پیش رو دارد. «محمدعلی موحدی کرمانی» هم می تواند یک گزینه دل‎خواه برای تندروها باشد. انتصاب او به عنوان جانشین «محمدرضا مهدوی کنی» در «جامعه روحانیت مبارز»، وزن و چهره یک پیش‏کسوت را به او داده است؛ هرچند ناکافی و ناموفق.

«علی اکبر ناطق نوری» مهره دل‎خواه اصلاح طلبان و اعتدال گرایان است برای ریاست مجمع. با این حال، مواضع سیاسی او در دهه اخیر، نزدیکی ویژه اش به حسن روحانی و ترکیب کنونی مجمع تشخیص مصلحت نظام، کار را برای رساندن او به این صندلی دشوار کرده است. انتخاب او هم‎چنین می تواند یک پیام سیاسی مهم و نشانه تمایل علی خامنه ای برای حفظ موازنه سیاسی در لایه های بالادستی قدرت باشد.

در میان غیرمعمم ها، وزن «علی اکبر ولایتی» برای چنین سمتی از همه سنگین تر است. سال ها عضو مجمع بوده، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع است و مشاور خامنه ای. با این حال، بعید است با توجه به حضور قدرتمند چهره های روحانی و شخصیت های سیاسی مجمع، شاهد حضور یک چهره غیرروحانی بر راس این نهاد باشیم.

اما این احتمال هم وجود دارد که رییس مجمع از بین سران سه قوه انتخاب شود. در دوران محمود احمدی نژاد، یکی از ایرادهای حامیان او این موضوع بود که رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام باید رییس جمهوری باشد. از نظر سیاسی هم شرکت رییس جمهوری که ظاهرا نفر دوم «قانون اساسی» است، در جلسات مجمع تشخیص مصلحت نظام و قرار گرفتن زیر سایه یک شخصیت دیگر چندان خوشایند نیست. ممکن است حسن روحانی هم چنین ایده ای را داشته باشد. او در دوران هاشمی رفسنجانی هم چندان در جلسات مجمع شرکت نمی کرد و اکنون برایش سخت تر است در جلساتی باشد که ریاست آن را مثلا محمدعلی موحدی کرمانی بر عهده داشته باشد و یا حتی علی اکبر ناطق نوری. با این حال، همین شانس را می توان برای «صادق لاریجانی» و «علی لاریجانی» هم در نظر گرفت.

در طول دو ماه آینده، ترکیب جدید مجمع تشخیص مصلحت نظام و معرفی رییس جدید، نخستین نشانه های پیامد مرگ هاشمی را روشن خواهد ساخت. مجمع تشخیص مصلحت نظام مانند دانشگاه آزاد اسلامی، به نام او گره خورده بود و از جمله نهادهایی است که میراث هاشمی محسوب می شود. در دوران احمدی نژاد تلاش های گسترده ای از جانب تندروها برای تصرف دانشگاه آزاد انجام شد ولی در نهایت شکست خورد. اکنون فرصت خوبی برای جبران آن شکست پیش آمده است یا حداقل بازی می توان برد-برد باشد؛ مثلا میراث هاشمی در مجمع را به ارث ببرند، بی خیال میراث هاشمی در دانشگاه آزاد شوند. جنگ پیچیده ای در راه است.