آیا موضع خامنه‌ای درباره بورسیه‌ها غافلگیرکننده بود؟

موضع علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی در انتقاد از روند رسیدگی به پرونده موسوم به «بورسیه ها» تا چه اندازه غیرطبیعی بود؟

در این پرونده، نام بیش از 3هزار دانشجو مطرح بود که در دوران محمود احمدی نژاد با استفاده از رانت و روابط، موفق به گرفتن بورس های دانشگاهی شده بودند.

حسن روحانی، رییس جمهور ایران مهرماه سال گذشته پرونده بورسیه ها را «فساد» توصیف کرد و گفت دولت در مبارزه با این فساد جدی است.

با این حال، رهبر جمهوری اسلامی روند ورود به این پرونده را سیاسی کاری و بسیار غلط دانسته و گفته است: «آن‌طوری که روزنامه‌ها با آن بازی کردند هم نبود... راهش این نبود که ما مساله را روزنامه‌ای کنیم... این سم را متأسفانه افرادی بر اساس همان پایه‌های بینش فکریِ مبنی بر سیاسی‌کاری و سیاست‌بازی به کام دانشگاه کشور ریختند... به خیلی‌ها ظلم شد. هم خلاف قانون بود این کار، هم خلاف تدبیر بود این کار، هم خلاف اخلاق بود. آن‌وقت مدام دم از اخلاق هم می زنند. توبه‌فرمایان چرا خود توبه کم‎تر می کنند.»

علاوه بر کنایه های صریح علی خامنه ای به مسوولان دولت حسن روحانی، این سومین بار است که او پای روزنامه ها را به میان می کشد.

مهرماه سال 90 او پس از افشای ماجرای اختلاس بزرگ 3 هزار میلیارد تومانی، گفت: «یک عده‌ای می‌خواهند از این حوادث استفاده کنند برای زدن توی سر مسوولین کشور... البته خبررسانی شد، مطبوعات، دیگران، کارهایی کردند، خبررسانی کردند. ایرادی ندارد اما دیگر نباید قضیه را خیلی کش بدهند... جنجال و هیاهو تا یک مقداری برای آگاهی ها لازم است؛ دیگر همین طور هی ادامه دادن، به‎خصوص که اگر بعضی ها هم بخواهند در این بین استفاده‌های دیگری از این مسایل بکنند، هیچ مصلحت نیست. باید مراقبت بشود.»

9 اردیبهشت امسال هم رهبر جمهوری اسلامی در انتقادی صریح از مسوولان دولت گفت: «اسم فساد زیاد آورده می شود. حرف زدن راجع به فساد که فایده‌ای ندارد. با دزد دزد گفتن، دزد از دزدی دست برنمی دارد. باید رفت، وارد شد. مسوولان کشور روزنامه که نیستند که راجع به فساد حرف می زنند. بله، روزنامه راجع به فساد ممکن است حرف بزند، من و شما که مسوول هستیم باید اقدام کنیم. حرف دیگر چیست؟ وارد بشوید؛ [ اگر] بلدیم اقدام کنیم، جلوی فساد را به‌معنای واقعی کلمه بگیریم.»

تاکید ویژه علی خامنه ای بر غیرعلنی کردن فساد از سوی مسوولان و روزنامه ها و یا حداقل پرهیز از اطلاع رسانی گسترده درباره آن از این نظر جالب توجه است که یکی از مشهورترین فرمان های دوران حکومت رهبر جمهوری اسلامی، فرمان هشت ماده ای درباره مبارزه با مفاسد اقتصادی است که اردیبهشت سال 80 صادر شده است.

یک ریشه مهم این تناقض، بی اعتمادی گسترده علی خامنه ای به رسانه ها است. تقریبا در 50 سخنرانی که از سال 80 تاکنون نویسنده بررسی کرده و علی خامنه ای به طور مشخص درباره مبارزه فساد سخن گفته، هیچ گاه اشاره ای به نقش رسانه ای در مبارزه یا آگاهی بخشی درباره فساد نکرده است. حتی از نظر او، اطلاع رسانی درباره فساد می تواند توطئه دشمن باشد: «[فعالیتِ تبلیغاتی بیگانگان]، تبلیغات دروغین در باب تعمیم و گسترش فساد است. پیدا است که هدف این است که هم افکار عمومی دلسرد و مأیوس شود و هم مبارزه با فساد واقعاً صورت نگیرد.» (4 شهریور 81)

نکته دوم به هراس او از دامن گیر شدن گفت و گو درباره فساد باز می گردد. او این امر را مقدمه ساز بی اعتمادی گسترده مردم به نظام سیاسی و بهره برداری مخالفان نظام تحت نظر خویش می داند. بر همین اساس است که اردیبهشت 82 نیز در دیدار با دانشجویان دانشگاه «شهید بهشتی» می گوید: «دشمن نیازمند به اغتشاش افکار عمومی و ابهام‌آفرینی است؛ مبالغه در فساد می کند، ما را محاصره تبلیغاتی می کند.»

وجه دیگر ماجرا به موقعیت دولت مستقر باز می گردد. اگر رهبر جمهوری اسلامی به دولت مستقر اعتماد داشته باشد، رویکرد او درباره نسبت دولت و فساد هم متفاوت است؛ به عنوان نمونه، او سال 85 درباره نسبت دولت و فساد در جمع اعضای هیات دولت محمود احمدی نژاد چنین گفته است: «خوش‎بختانه رویکرد دولت و آقای رییس‌جمهور طوری بوده که کسانی که تمایل به فساد دارند، مرعوبند.» (6 شهریور 85)

شهریور 87 هم در ستایش از دولت احمدی نژاد در این زمینه گفت: «این اژدهای هفت سرِ فساد را به این آسانی نمی شود قلع و قمع کرد... وقتی که اجزای مجموعه خودشان آلوده‌ به فساد نباشند، طبعاً جرأت شان بیش‎تر است... جرأت در مقابله‌ با فساد یک امتیازی است که در شما هست.»

با تضعیف روابط دولت احمدی نژاد و خامنه ای، این ستایش هم سیر نزولی گرفت و در نهایت بهمن 91 گلایه وار خطاب به سران قوا، از جمله دولت گفت: «خب، با فساد اقتصادی مبارزه کنید. به زبان گفتن که مطلب تمام نمی شود؛ عملاً با فساد مبارزه کنید. هی بگوییم مبارزه با فساد اقتصادی؛ خب، کو؟ در عمل چه کار شد؟ چه کار کردید؟ این ها است که انسان را متأثر می کند.»

این الگو می تواند درباره دولت روحانی نیز صادق باشد. رهبر جمهوری اسلامی اعتماد مبنایی به دولت مستقر ندارد و از رویکردهای معطوف به مبارزه با فساد این دولت پشتیبانی لازم را نمی کند. همین رویکرد را در دوران دولت محمد خاتمی داشت و در مواردی گله کرد که دولت در زمینه مبارزه با فساد همراهی لازم را ندارد: «ما مبارزه با فساد را مطرح کردیم و گفتیم فساد در دستگاه های اقتصادی و حکومتی موجب می شود منابع ثروت متعلق به مردم از بین برود. به‌جای این‌که از مبارزه با فساد دفاع کنند، کسانی پیدا شدند که از امکانات حرف زدن با مردم استفاده کردند و به دفاع از مفسد پرداختند و مبارزه با فساد را وظیفه خودشان ندانستند.» (مهرماه 82)

به استناد این نکات، رویکرد دوگانه کنونی رهبر جمهوری اسلامی در  مبارزه با فساد را نمی توان چندان غافل‎گیرکننده دانست؛ حتی اگر روزگاری چنین گفته باشد: « وقتی نهضتِ مبارزه با فساد شروع می شود، هر کس بیاید در مقابل آن بایستد و بگوید نخیر، چنین چیزی نیست و این کار سیاسی است و اگر در جایی برخورد شد، این را به سیاسی گری متهم کند، به نظرم به این جریان تبلیغاتی [بیگانگان] کمک کرده است.» (شهریور 81)