چرا عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای جمهوری اسلامی حیاتی بود؟

پس از سال‌ها انتظار برای جمهوری اسلامی، سرانجام دولت این کشور به عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای درآمده است که یک نهاد بین‌المللی شرقی به رهبری «چین» و «روسیه» است. پذیرش درخواست عضویت جمهوری اسلامی و خشنودی این حکومت از پیوستن به سازمان همکاری شانگهای به ما چه می‌گوید؟

**

سازمان همکاری شانگهای سازمان ملل کشورهای آسیایی است. طرح اصلی آن از کاهش نگرانی‌های امنیتی و نظامی یا کنترل بلندپروازی‌های چین و روسیه در آسیای میانه یعنی جمهوری‌های عمدتا استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی می‌آید؛ اما در سال‌های اخیر همچون یک نهاد نوپایی درآمده که بالقوه درصدد به چالش کشیدن ارزش‌های حاکم بر نهادهای بین‌المللی غربی یا نهادهایی است که کشورهای غربی در آن ابتکار عمل اصلی را در اختیار دارند.

یکی از ملاحظات جدی اعضای اولیه سازمان همکاری شانگهای، نگرانی از اسلام‌گرایی فزاینده در میان کشورهای عضو بوده است؛ امری که یکی از شعارهای حکومت جمهوری اسلامی و یکی از اهداف آن در آسیای میانه به ویژه پس از فروپاشی شوروی بوده است.

از اواخر دوره ریاست‌جمهوری «محمد خاتمی» جمهوری اسلامی موفق شد به عضویت ناظر سازمان همکاری شانگهای در بیاید. خاتمی در آن دوره تلاش می‌کرد تصویری مصالحه‌جو از جمهوری اسلامی در فضای بین‌المللی ارائه کند و نگرانی کشورهای همسایه از جمله دولت‌های آسیای میانه را از تلاش برای گسترش اسلام سیاسی و صدور انقلاب رفع کند. 

چند ماه پس از به دست آمدن عضویت ناظر برای ایران، «محمود احمدی‌نژاد» با شعارهایی بنیادگرایانه و ترس‌آفرین همچون لزوم حذف اسراییل از نقشه جهان یا انکار کشتار یهودیان به دست آلمان نازی به ریاست‌جمهوری رسید و خود را مشتاق اجرای سیاست «نگاه به شرق» آیت‌الله «علی خامنه‌ای» نشان داد که سرخورده از توافق اتمی با اروپا، همراه با نوعی قهر سیاسی رو به شرق کرده بود.

تلاشی که خاتمی برای تصویرسازی از جمهوری اسلامی می‌کرد، در دوره احمدی‌نژاد به سر آمده بود. سر برآوردن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در جزییات حکمرانی و سیاست منطقه‌ای نظام هشداری به کشورهای منطقه بود. جمهوری اسلامی در این سال‌ها با سازماندهی نیروهای داوطلب در کشورهایی همچون یمن، عراق، سوریه، افغانستان و حتی پاکستان، گروه‌هایی شبه‌نظامی تاسیس کرده که برای هر دولتی زنگ خطر به حساب می‌آید.

 از میان کشورهای عضو شانگهای، تاجیکستان به طور مستمر جمهوری اسلامی را متهم کرده که از حزب «نهضت اسلامی» حمایت و به اسلام‌گرایی افراطی در این کشور دامن می‌زند.

این وضعیت باعث شده بود که رهبری تاجیکستان با عضویت جمهوری اسلامی در سازمان همکاری شانگهای مخالف باشد و طی سال‌هایی که تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل متحد رفع شده بود، مانع پیوستن تهران به این سازمان شوند.

جمهوری اسلامی در این سال‌ها برای نشان دادن انگیزه عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای چشم خود را بر روی آزار و اذیت سازمان‌یافته چین علیه مسلمانان «اویغور» بسته و حتی در همراهی با سیاست‌های منطقه‌ای چین در مواردی مثل انتخاب میان حمایت از مسلمانان میانمار (برمه) در برابر نظام حاکم یا نظام کودتا در این کشور، جانب چین را گرفته که در تضاد با شعار «حمایت از مسلمانان جهان» است.

تاجیکستان مهم‌ترین مخالف عضویت کامل جمهوری اسلامی، میزبان اجلاس سال ۱۴۰۰ سران کشورهای عضو سازمان شانگهای بود و این می‌توانست بهترین فرصت برای مقام‌های ایران برای تحت فشار قرار دادن مقام‌های این کشور برای دست کشیدن از مخالفت با عضویت جمهوری اسلامی باشد. 

دریابان «علی شمخانی»، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران مدتی پیش از اجلاس خبر داده بود که «موانع» عضویت جمهوری اسلامی در سازمان همکاری شانگهای برداشته شده و در نشست تاجیکستان ایران به عضویت این سازمان درمی‌آید که نشانه‌ای از درگیر بودن نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی بر سر موضوع این عضویت بوده است.

عضویت کامل در مقایسه با عضویت ناظر به جمهوری اسلامی فرصت دخالت در تصمیم‌گیری‌های سازمان همکاری‌های شانگهای را می‌دهد. به طور مثال وارد شدن به تغییرات اساس‌نامه‌ای، وارد کردن موضوعات مورد علاقه به دستور کار نشست‌ها و موافقت و مخالفت با عضویت دولت‌های جدید در این سازمان و در نهایت میزبانی جلسات آن.

زمان عضویت کامل جمهوری اسلامی در این سازمان بسیار نمادین است. در آغاز دوره ریاست‌جمهوری «ابراهیم رئیسی» که همچون احمدی‌نژاد در شانزده سال پیش، رویکردی ضد غرب و مشتاق به شرق دارد که بیشتر مسحور «ولادیمیر پوتین» رهبر تحریم شده روسیه از سوی غرب و «شی جین پینگ» رئیس‌جمهور درگیر با ایالات متحده چین است. جمهوری اسلامی خود را متکی به روسیه و همراه با چین می‌داند و به تازگی سند همکاری بیست و پنج ساله با آن امضا کرده است.

«حسین امیرعبداللهیان»، وزیر خارجه دولت رئیسی این عضویت را که در هفته اول ریاست‌جمهوری وی در اولین سفر خارجی رئیسی به دست آمده، «راهبردی» و تثبیت سیاست «آسیامحوری» خوانده است. شاید عضویت جمهوری اسلامی در سازمان همکاری شانگهای برای آن حتی از نظر امنیتی و سیاسی مهمتری از عضویت در سازمان همکاری اسلامی باشد، نهادی که نه از حضور قدرتمند روسیه در آن خبری است و نه چین.

جمهوری اسلامی امیدوار است عضویت در سازمان همکاری شانگهای قدرت تازه‌ای به بازیگری بین‌المللی آن در برابر غرب بدهد؛ اما شانگهای هنوز در ابتدای راه است. با اینکه این نهاد برخاسته از نگرانی‌های امنیتی و نظامی بوده هنوز یک پیمان دفاعی بین اعضای خود ندارد و با توجه به ترکیب ناهمگون اعضا بعید به نظر می‌رسد که در آینده‌ای نزدیک هم به چنین پیمانی دست پیدا کند.

بزرگترین امتیاز و وجه مثبت عضویت در سازمان همکاری شانگهای برای جمهوری اسلامی دلگرم‌تر شدن به حمایت روسیه و چین در برابر غرب از جمله در شورای امنیت سازمان ملل است که این دو دولت در آن از امتیاز حق وتو برخوردارند. نظام حاکم بر ایران امروز بیشتر از همیشه از غرب دور و به دامان چین و روسیه افتاده است.

مطالب مرتبط:

سود و زیان رابطه صد ساله ایران و چین

ایران و روسیه سندی را امضا کردند که هر دو ناقض آن هستند