عثمانی ها، اردوغان و ایران: 10 نکته کلیدی در روابط دو رقیب

رابطه ایران و ترکیه بر گسل‌های مختلفی‌ قرار گرفته است؛ دولت‌های مدرن در دو کشور از دل امپراتوری‌های «پارس» و «عثمانی» بیرون آمده‌‌اند که در قرون ۱۶، ۱۷ و ۱۸ بارها با هم نزاع کرده‌اند.

ترکیه کشوری است با اکثریتی سنی ولی‌ ایران از اکثریتی شیعه برخوردار است. ترکیه دست کم به نام، سکولار است اما ایران کشوری اسلامی است. ترکیه عضو ناتو است، حال آن که جمهوری اسلامی خصومت خود را با غرب مایه مباهات می‌‌داند. ترکیه نیروگاهی اقتصادی است با شرکت‌هایی‌ که در سطح جهانی‌ به رقابت مشغولند ولی‌ اقتصاد ایران در حال سقوط است.

با این حال، نقاط مشترکِ اساسی بین دو کشور کم نیستند؛ هر دو کشور از جمعیت کُردِ قابل توجهی‌ برخوردارند و هر دو از قدرت‌های غیرعربی‌ هستند که می‌خواهند بر خاورمیانه بزرگ تأثیر بگذارند.

با وجود این، در تاریخ اخیر، هر دو کشور رقابت خود را در سایه ملاحظات اقتصادی تنظیم کرده‌اند و البته این ترکیه بوده که از نظر دیپلماتیک دست بالا را داشته است.

۱. ترکیه اولین عضو ناتو بود که برای رابطه با ایرانِ پس از انقلاب پا پیش گذاشت.

هرچند ترکیه از سال ۱۹۵۲ عضو ناتو بوده اما بلافاصله پس از انقلابِ ایران در سال ۱۹۷۹، رژیم خمینی را به رسمیت شناخت. انقلاب ایران در داخل مرزهای ترکیه واکنش‌ها و پیامدهایی را منجر شد؛ برای نمونه، بخشی از کودتای افسران ارتش ترکیه در سال ۱۹۸۰ تحت تأثیر وقایع ایران بود. با این حال، ترکیه تلاش زیادی کرد تا تردید‌ها و خصومت های ایران را بزداید، کما این که سفیر ترکیه اولین سفیر خارجی بود که پس از انقلاب با خمینی ملاقات کرد.

۲. در جنگ ایران و عراق، ترکیه بی طرف ماند ولی از ایران سود برد.

ترکیه تنها کشوری است که هم با ایران هم‌مرز است و هم با عراق. در جنگ ایران و عراق، ترکیه بی‌ طرف ماند ولی جنگ به نفع این کشور بود چون در آن زمان با یک بحران بزرگ اقتصادی فاصله‌ای نداشت و جنگ، روابط جدید اقتصادی‌ را با ایران برقرار ساخت و ترکیه از ضعف ها و نیازهای این کشور در زمان جنگ سود جست. جنگ در عین حال، مناسبات تجاری از طریق خلیج فارس را مخدوش و معوق کرده بود. این بود که ترکیه به تنها کانال صادرات نفت و گاز ایران تبدیل و ایران نیز به کالاهای ترکی وابسته شد. ترکیه به نوعی با ایران مبادله پایاپای تنظیم کرد، به این ترتیب که منابع انرژی ایران را با کالاهای اساسی‌ خود به قیمت های اروپا مبادله می‌‌کرد.

۳. ترکیه به حمایت ایران از «پ ک ک» مظنون و بدبین بوده است.

ترکیه سال ها به روابط ایران و «حزب کارگران کردستان» (پ ک ک) مظنون و بدبین بوده است. به نظر می رسد این روابط در دهه ۱۹۹۰ به اوج خود می رسد؛ یعنی‌ زمانی که پ ک ک در سوریه (متحد نزدیک ایران) مستقر بود. ترکیه در سطحی غیر رسمی‌ عنوان کرده که ایران به پ ک ک کمک می‌‌رسانده است. در سال ۱۹۹۹ «عبدالله اوجالان»، رهبر پ ک ک از سوی دولت ترکیه دستگیر شد. ترکیه احساس کرد که به این ترتیب، تهدید ایران و سوریه را نیز خنثی کرده است. با این حال، ترکیه نسبت به آتش‌بسِ غیررسمی‌ میان حکومت ایران و «پژاک»، حزب حیات آزاد کردستان که ایران از سال ۲۰۰۴ با آن اختلاف دارد، بدبین است.

۴. ایران با ترکیه بر سر سیاست روسری اختلاف پیدا می کند.

در سال ۱۹۹۹ دانشجویانِ هوادار حکومت در تهران، به شکافی دیپلماتیک با دولت ترکیه دامن زدند. آن‌ها در هواداری از نماینده اسلام‌گرای مجلس ترکیه، «مروه کاواکچی» تظاهرات کردند. کاواکچی عضو جدید «حزب فضیلت» (Virtue Party) با روسری در مجلس حاضر شد؛ پوششی که در نهاد‌های عمومی‌ ممنوع بود.او قصد داشت هنجار‌های سکولار ترکیه را به چالش بکشد. در واکنش به این رفتار، «بولنت اجویت» (Bülent Ecevit)، نخست وزیر وقت، کاواکچی را از رسیدن به کرسی خود باز داشت. پس از تظاهرات تهران، ترکیه سفیر ایران را برای ارسال شکایت های خود فراخواند. کاواکچی خود، حمایت ایران را رد کرده بود، با این توضیح که حزب او «هیچ حمایتی از کشوری مثل ایران که در آن آزادی بیان وجود ندارد»، نمی‌‌خواهد. ترکیه در سال ۲۰۱۳ قانون منع روسری را لغو کرد.

۵. سپاه پاسداران ایران فرودگاه امام خمینی را که مدیریتش به دست مقاطعه کاری اتریشی-ترک بود

در همان روز افتتاح می بندد. در ماه می ۲۰۰۴ نیروهای سپاه پاسداران ایران فرودگاه تازه تأسیس «امام خمینی» را بستند. سپاه مدعی بود که مقاطعه کاری اتریشی-ترک که دولت ایران با آن‌ قرارداد مدیریت فرودگاه را بسته بود، خطر امنیتی دارد. هواپیماهایی که قرار بود آن روز در فرودگاه امام خمینی به زمین بنشینند، به فرودگاه «مهرآباد» هدایت شدند و حتی به یک هواپیما هم دستور داده شد در اصفهان فرود آید. این حرکت سپاه، روابط با ترکیه را وخیم کرد و ضعف محمد خاتمی، رییس جمهوری وقت را نشان داد که مجبور شده بود سفر رسمی‌ خود را به ترکیه لغو کند. با این که محافظه کاران در مجلس ایران این گونه القا کردند که معاملات مقاطعه کار با اسراییل دلیل آن بوده که پای سپاه را به تصرف مدیریت فرودگاه باز کرده، ناظران بیرونی به انگیزه‌های اقتصادی سپاه، به ویژه در قاچاق کالا تأکید کردند.

۶. «اردوغان» از محمود احمدی‌ نژاد در مقابل «جنبش سبز» دفاع کرد.

حزب «عدالت و توسعه» ترکیه به رهبری «رجب طیب اردوغان» سیاست‌ معتدلی را نسبت به ایران داشته است به گونه ای که موافقت‌نامه تبادل سوخت با همکاری برزیل در سال ۲۰۱۰ را امضا کرد. اردوغان بلافاصله پیروزی محمود احمدی‌ نژاد را در انتخابات جنجالی سال ۱۳۸۸ تبریک گفت. ترکیه به هیچ وجه حاضر نبود که به وضع اقتصادی کشورش ضربه بزند. حکومت این کشور می خواست از هرگونه اغتشاش و بی ثباتی در منطقه دوری کند؛ این بود که ترجیح داد جنبش سبز را جنبشی دست نشانده غرب معرفی کند که هدفش تضعیف جمهوری اسلامی است.

۷. برای ایرانی‌‌هایی‌ که می‌‌خواهند شاهد آزادی‌های اجتماعی باشند، ترکیه ساده‌ترین راه است.

ترکیه یکی‌ از معدود کشور‌هایی‌ است که ایرانی‌‌ها می‌‌توانند بدون ویزا به آن سفر کنند، کشوری مسلمان و سکولار را از نزدیک ببینند و زندگی‌ در آن را تجربه کنند. پس از آن که ایران در سال ۲۰۰۹ جنبش سبز را سرکوب کرد، بسیاری از رأی دهندگانِ سرخورده و منتقدان و مخالفان حکومت به ترکیه رفتند و به نوعی جامعه‌ای از پناهندگان را شکل دادند. از آن سو، بسیاری از سریال‌های عامه پسند ترکی‌ از طریق شبکه‌های غیرمجاز ماهواره‌ای و یا سی‌دی‌ها و دی‌وی‌دی‌های دزدی نفوذ فرهنگی قابل توجهی‌ در ایران دارند.

۸. ترکیه تا اندازه‌ای از برنامه هسته‌ای ایران دفاع کرده است.

ترکیه در مورد برنامه هسته ای ایران موضع صبور و حتی مثبتی دارد. در سال ۲۰۱۰ موافقت‌نامه تبادل سوخت را با همکاری برزیل امضا کرد که به ایران امکان می داد تحریم های مصوبه قطع‌نامه ۱۹۲۹ شورای امنیت را دور بزند. ترکیه به پیمان منع گسترش سلاح های هسته‌ای باور دارد و حق کشور‌ها، از جمله ایران را در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای به رسمیت می‌‌شناسد. با این حال، ترکیه به عنوان یکی‌ از اعضای «گروه تأمین کنندگان هسته ای»، محدودیت‌ها در مورد صادرات اورانیوم را می‌‌پذیرد و ایران را ترغیب می‌‌کند تا به پرسش‌های کلیدی درمورد برنامه هسته‌ای خود پاسخ دهد. ترکیه در پایگاه هوایی «اینسرلایک»، میزبان ۷۰ سلاح هسته‌ای ناتو است و سران این کشور معتقدند که ناتو می تواند از هسته ای شدن ایران جلوگیری کند.

۹. تجارت طلا میان ایران و ترکیه رسوایی اقتصادی در ترکیه به راه انداخت.

ترکیه بیش از آن که صادر کند، وارد می کند. ولی با ظهور تحریم های بین المللی علیه ایران، بعضی مقامات ترکیه راه جدیدی را برای تقویت صادرات خود پیدا کردند؛ تجارت طلا به ایران. داستان این گونه بود که ترکیه گاز طبیعی ایران را خرید و مبلغ آن را به حساب‌های بانکی‌ ترکیه واریز کرد. تاجران ایرانی‌ در ترکیه طلا خریدند، آن را به دوبی منتقل و به ارزی که ایران به شدت محتاج آن بود، تبدیل کردند. این مسأله واشنگتن را به شدت آشفته و فروش طلا را به ایران کلاً تحریم کرد. ترکیه نیز در سال ۲۰۱۳ در جریان تحقیقاتی پیرامون فساد اداری، اعلام کرد که «ظفر چاغلایان»، وزیر اقتصاد ترکیه در این ماجرا دست داشته است.

۱۰.ایران و ترکیه در جنگ داخلی‌ سوریه از جبهه‌‌های مخالفی حمایت می‌‌کنند ولی‌ این حمایت روابط کلان آن‌ها را تیره نکرده است.

پس از «بهار عربی»‌، ترکیه هم فکر می کرد که بشار اسد در عرض چند ماه سقوط می کند پس از شورشیان و مخالفان اسد حمایت می کرد. از آن طرف، ایران تمام سعی خود را می کرد تا رژیم اسد را سر پا نگه دارد. ولی‌ هر چه جنگ پیش رفت، هم ترکیه و هم ایران تصمیم گرفتند تا مسأله سوریه را به بخش های مختلفی تقسیم کنند تا از میزان اختلاف‌ها و تنش‌ها در سطحی گسترده تر جلوگیری شود. ترکیه در جریان انتخابات سال ۲۰۱۳ از حسن روحانی حمایت و حتی اعلام کرد مایل است با ایران همکاری کند تا از فرقه گرایی که در منطقه با جنگ سوریه تشدید شده، کاسته شود. نه ایران و نه سوریه نمی خواهند و نمی توانند روابط اقتصادی خود را با دیگری بحرانی و پر تنش کنند، به ویژه به این دلیل که دو کشور با هم تجارت انرژی می کنند.