ماموریت ویژه هاشمی رفسنجانی در ریاض

دوشنبه، 1 اردیبهشت، عبدالرحمن بنغرمان شهري، سفير تازه عربستان سعودي در ایران با حضور در مجمع تشخیص مصلحت نظام از اکبر هاشمی رفسنجانی برای سفر به این کشور دعوت کرده است. 

وی پیشانی هاشمی را بوسید، از جایگاه ویژه اش در عربستان گفت و خواستار توسعه روابط شد. خواسته ای که از سوی هاشمی هم تکرار شد: " ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ زﻧﺪه ھﺴﺘﯿﻢ، ﻣﻌﯿﺎری ﺑﺮای ھﻤﮑﺎری دﻧﯿﺎی اﺳﻼم ﺗﻌﺮﯾﻒ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ." بوسیدن پیشانی هاشمی توسط سفیر عربستان بازتاب های داخلی و خارجی گسترده ای داشت. 

به طور سنتي جمهوري اسلامي خود را رهبر اتحاد  شيعي در خاورميانه مي داند و عربستان نيز  به عنوان  "برادر بزرگ" در ميان كشورهاي عرب اهل سنت شناخته  مي شود.
دو کشور در زمان حكومت محمدرضا شاه روابط نزديكي داشتند. گري سيك، كه از اعضاي شوراي امنيت ملي ايالات متحده در دهه 1970 و 1980 و رئيس بخش امور خليج فارس در دولت جرالد فورد و جيمي كارتر بوده است به ايران واير مي گويد :" در بين سال هاي 1972 تا 198 وقتي شاه در حال ساختن عظيم ترين نيروي نظامي در تاريخ خليج فارس بود، ايران و عربستان سعودي تحت حمايت ايالات متحده و در ادامه دكترين "دو برج" نيكسون به همكاري با يكديگر مشغول بودند."

در دهه شصت دو دولت روابط سردي را تجربه مي كرند. دعوت آيت الله خميني از مسلمانان منطقه براي قيام عليه خاندان هاي سلطنتي تحت حمايت واشنگتن از يك سو و حمايت عربستان سعودي از صدام حسين در نبرد هشت ساله ايران و عراق تقريبا امكان برقراري هيچ رابطه دوستانه اي را فراهم نمي كرد.

با پايان جنگ و روي كار آمدن دولت هاشمي رفسنجاني، روابط دو كشور رو به ترقي گذاشت. وي اواسط پاييز امسال در مصاحبه با روزنامه فاينشيال تايمز به اين دوران اشاره كرد: "بعد از جنگ، چون عربستان به نفع صدام در جنگ شرکت داشت، یعنی پشتیبانی مالی می‌کرد، یک ملاقات که من با آقای امیرعبدالله در سنگال کردم، همه یخ‌ها با توضیحاتی که به ایشان دادم، آب شد."

سير صعودي بهبود روابط با روي كار آمدن محمد خاتمي، رئيس جمهور اصلاح طلب ایران ادامه پيدا كرد. اما رویدادهایی چون بمب گذاري خونبار در برج هاي شهر خبر عربستان و متهم شدن جمهوري اسلامي به دست داشتن در اين خرابكاري يا كشتار ديپلمات هاي ايران در افغانستان توسط گروه طالبان كه به گفته ایران، به شدت مورد حمايت خاندان آل سعود قرار داشت، نقاط تيره ای در روابط دو کشور رقم زد و مانع از تعمیق آن شد.

تنش هاي جدي در مناسبات دو كشور با حمله ايالات متحده به عراق در  سال  1383 بار ديگر آغاز شد. با سقوط صدام حسين، اكثريت شيعه توانستند در سياست عراق دست بالا را پيدا كنند، اكثر گروه هاي سياسي شيعيان مورد حمايت جمهوري اسلامي قرار داشتند و اين عربستان را به شدت آزرده خاطر مي كرد. در سال 89 خيزش شهروندان در سوريه و بحرين نيز عميقا بر تنش هاي استراتژيك ميان تهران و رياض افزود. حمايت قاطعانه تهران از خيزش معترضان عمدتا شيعه در بحرين و بعد از آن گسيل نيروهاي نظامي سعودي به منامه براي سركوب اعتراضات ميدان مرواريد به يك رويارويي واقعي ميان دو حكومت تعبير شد. اين صف كشي البته به سوريه هم رسيد. در حالي كه سپاه قدس و شبه نظاميان حزب الله لبنان (مورد حمايت تهران) در سه سال اخير تمام قد در كنار بشار اسد – رئيس جمور سوريه- ايستاده اند، در سوي ديگر جنگ داخلي خونين سوريه عربستان سعودي حاضر است كه از گروه هاي شورشي همچون "ارتش سوريه آزاد " پشتيباني مي كند. 

علاوه بر این مسائل منطقه ای، در دوران احمدی نژاد، جاه طلبي هاي اتمي نظام خشم عربستان را برانگیخت. بر اساس اسناد منتشره از سوی ویکی لیکس، عادل الجبیر، سفیر عربستان سعودی در واشنگتن با سفارت آمریکا در ریاض تماس گرفت و به آن‌ها گفته است مگر جناب پادشاه از شما نخواست سر اژد‌ها را ببرید؟"

عمده ناظران و ديپلمات ها توافق نظر داشتند كه مقصود از اژدها، جمهوري اسلامي است. 2 سال پس از افشای این اسناد، تلاش براي ترور عادل الجبير در پايتخت ايالات متحده، ایران را در کانون توجه قرار داد. پليس فدرال ايالات متحده ادعا كرد كه سپاه قدس، واحد ويژه عمليات برون مرزي سپاه ایران در پشت اين عملیات قرار داشته است. 

دو كشور در سال هاي اخير همچنين بارها يكديگر را به تلاش براي برانگيختن اقليت هاي مذهبي عليه  دولت مركزي متهم كرده اند. تهران مدعي است كه رياض كوشش مي كند فعالين عرب و اهل سنت مخالف در استان خوزستان را به سوي تجزيه طلبي سوق دهد و  خاندان آل سعود نيز نقش ایران را در شوراندن اقليت شيعه ساكن در استان شرقي الظهران عليه پادشاهي عربستان برجسته می دانند.

علماي مذهبي تندرو هم در ايران و هم در عربستان نيز عموما فرصتي را برای تنش زایی از دست نمی دهند. سه ماه پیش، محمدتقی مصباح يزدي – از روحانيون افراطي حاضر در مجلس خبرگان -  به طور ضمني از قتل عثمان – خليفه سوم -  كه مورد احترام اهل تسنن است دفاع كرد. اندكي بعد رسانه هاي داخل ایران گزارش كردند که عبدالعزیز آل الشیخ  از مفتي هاي برجسته سعودي در يك برنامه زنده تلويزيوني شيعيان را "غير مسلمان" خوانده است. نمونه این اظهارنظرها در دهه اخیر کم نبوده است. 

وضعيت بحراني روابط تهران و رياض در دوران احمدی نژاد باعث واکنش معترضانه علي اكبر هاشمي رفسنجاني شد. او سال 91 در گفتگويي با مسئولان فصلنامه مطالعات بین المللی گفت: "اگر عربستان با ما روابط خوبی داشت، مگر غربی‌ها می‌توانستند ما را تحریم کنند؟ عربستان لازم نیست هیچ کاری انجام بدهد، اگر نفت را به اندازه سهمیه اپک تولید کند، هیچ کس نمی‌تواند به ما تعرض کند. چون اقتصاد دنیا نمی‌تواند خالی از نفت ما باشد." 

علی النعیمی وزير نفت عربستان همزمان با آماده شدن غرب براي تحريم هاي نفتي تمام عيار براي عقب راندن تهران از برنامه هسته اي اش با لحني معنادار گفته بود برای جبران نفت ایران تنها کافی است عربستان "شیر فلکه ها" را باز كند. هاشمي رفسنجانی در آن زمان  معتقد بود هنوز نيز امكان ايجاد روابط خوب "مقدور" است اما گوشزد کرده بود: "انسان‌هایی اینجا هستند که نمی خواهند." 

حالا با تغيير دولت در ايران و روي كار آمدن حسن روحاني كه به شدت مورد حمايت هاشمي قرار دارد، اميد رئيس مجمع تشخيص مصلت نظام نيز براي بازگشت روابط  دوستانه ميان ايران و عربستان افزايش يافته است. روحاني در نخستين كنفرانس مطبوعاتي پس از پيروزي در انتخابات علنا به برقراري روابط دوستانه با عربستان اشاره كرد، در مقابل پادشاه عربستان نيز پيروزي وي را رسما تبريك گفت. 

شواهد نشان از آن دارد كه عربستان سعودي نيز در حال تغيير نگرش خود نسبت به جمهوري اسلامي است. سفير تازه عربستان سعودي در بدو ورود به تهران و آغاز فعاليت هايش، ادبياتي بسيار مثبت در مواجهه با مقامات ايران اتخاذ كرده است. عبدالرحمان شهري در ديدار با محمد جواد ظريف وزير خارجه ايران خاطرنشان كرده است كه روابط خوب بين ايران و عربستان به‌عنوان دو کشور مهم و موثر را به نفع دو کشور، منطقه و جهان اسلام و همه دنيا دانست.

هاشمي در پنج ماه اخير دست كم دوبار به طور رسمي گفته حاضر است شخصا براي بهبود مناسبات دو كشور تلاش كند. او بعد از مصاحبه با فاينشيال تايمز ، مصاحبه اي نيز با پايگاه خبري انتخاب كرد. گفتگويي كه حكايت از آن داشت علي رغم تغيير دولت اما ظاهرا هنوز نيروهاي ديگري هستند كه جهت دهي به سياست خارجي نظام در قبال عربستان تاثير گذار هستند:" بروم كه چه بگويم. من مسئوليتي ندارم كه بگويم با اين كار موافق يا با آن كار مخالف هستيم. اين كار در درجة اوّل از اختيارات رهبري و سياست‌هاي كلي نظام و بعد دولت است. بايد اول طرحي مثل همين مذاكرات، تهيه و خطوط قرمز مشخص شود تا كساني كه براي مذاكره مي روند؛ بدانندچه بگويند."

دكتر نادرهاشمي ، مدير مركز مطالعات خاورميانه در دانشگاه دنوور در خصوص دشواري مذاكرات ميان ايران و عربستان به ايران واير مي گويد :"بهبود روابط دو طرفه ميان دو كشور زمان آزگاري مي طلبد. چيزي كه امروز لازم داريم يك ديپلماسي خرمندانه، پايدار و محتاطانه از سوي دو كشور است. الويت نخست بايد سوريه باشد. اگر دو طرف بتوانند بر سر طرحي مسالمت آميز براي پايان دادن به خشونت هاي سوريه توافق كنند اين ممكن است فتح بابي براي حل ديگر مشكلات منطقه اي ميان تهران و رياض باشد."

يك تحليل گر ساكن تهران نیز به ايران واير مي گويد :" اميدوار بودن به رابطه اي كاملا عادي و دوستانه دشوار است. نخست براي اينكه چالش هاي دو كشور بر سر عراق  و سوريه بسيار عميق و استراتژيك است و صرفا با حسن نيت قابل حل و فصل نيست. این مسئله، چيزي به دشواري مذاكرات هسته اي با غرب است و براي روابط دوستانه با عربستان  هر دو طرف بايد عميقا در دكترين مطقه اي خود تجديد نظر كند از سوي ديگر نبايد فراموش كنيم كه بازيگران اصلي جمهوري اسلامي در عراق و سوريه سپاه قدس و قاسم سليماني است و نه هاشمي رفسنجاني و وزارت خارجه روحاني.  به هر حال اين هر دو تحليل هاي خود را به رهبر مي دهند تا او تصميم گيرنده نهايي باشد. "