یک کمپین مجازی؛ نیم ساعت مطالعه کنید

یک چالش نیم ساعته، مدت ها است که توجه بسیاری را در توییتر به خود جلب کرده است؛ «نیم ساعت در روز مطالعه کنید.»
کاربران پس از مطالعه، کتاب یا خوانده‌های خود را با دیگران شریک می‌شوند. این کمپین از توییتر آغاز شد و به دیگر شبکه‌ها راه پیدا کرد.

در طول این مدت، اقداماتی مردمی چون نمایشگاه‌های فروش کتاب با وانت در روستاها و شهرهای کوچک، راه اندازی کتاب خانه های کوچک در نانوایی ها و مغازه‌ها، کمپین «هزار کتاب‌خانه برای هزار روستا» و هم‎چنین ایده جذاب «نذری کتاب» هم در راستای افزایش سرانه مطالعه ایرانیان انجام شده است.

این حرکت آخری ابتدا توسط گروهی از دانشجویان به راه افتاد که گفتند در ایام محرم به جای غذا، کتاب نذری به مردم اهدا شود که البته امروز بیش تر به شکل آیین درآمده و جای خود را پیدا کرده است.

اقدامات جامعه مدنی برای افزایش فرهنگ کتاب‌خوانی در ایران بیش تر به صورت اقدامات خیرخواهانه شکل می‌گیرد؛ مثل اهدای کتاب به بیمارستان‌های کودکان یا بیماران خاص. این حرکت‌ها به ویژه در سال‌های اخیر خیلی باب شده است. یک فعال این حوزه به «ایران‎وایر» می گوید: «جمعیت خیریه "امام علی" و گروه‌های دیگر دانشجویی در میدان های شوش و ورامین و جاهای دیگر برای کودکان کار کتاب‌خانه به راه می‌اندازند. از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تا جمعیت‌های دانش‌آموزی، امروز همه به همین کار مشغول هستند. البته استقبال خیلی بالا نیست و تغییر شگرفی پیش نیامده است.»

او که سابقه همکاری با وزارت فرهنگی و ارشاد اسلامی را دارد، می گوید: «برای راه اندازی اتاق بازی کودکان در بیمارستان، مردم به راحتی کمک می کنند و یک کامیون اسباب بازی جور می شود ولی برای خرید کتاب کمک نمی کنند.»

ایده های دیگر هم در این مدت آزمایش شده اند؛ مثلا راه‌اندازی کتاب‌های دیجیتال و گویا که تا حدودی توانسته اند مخاطبان را به خود جلب کنند. کتاب‌های گویا در ایران با قصه کودکان و کتاب‌هایی برای نابینایان آغاز شد. اما در حال حاضر ناشران بسیاری هستند که به شکل دولتی و خصوصی در کنار نشر کتاب‌های چاپی، به نشر دیجیتال و تولید کتاب گویا پرداخته‌اند.
کتاب‌های مشارکتی که در آن ها هم متن وجود دارد، هم صوت و هم انیمیشن نیز یک ایده دیگر برای جلب مخاطب هستند.
این ایده ها مختص ایران نیستند. در این سال‌ها و پس از رشد ناگهانی تکنولوژی و شبکه‌ها و ابزارهای اجتماعی، کاهش کتاب خوانی به معضلی جهانی تبدیل شده است که جامعه‌های مدنی کشورهای مختلف در پی مقابله با آن هستند؛ به طور مثال، در فرانسه مدتی کمپینی مردمی به راه افتاد تا همه بتوانند در نشر آگاهی و ترویج کتاب‌خوانی فعالیت کنند. در این کمپین، هرکس خواندن کتابی را در هر کجا تمام می‌کرد، کتاب را در همان جا می‌گذاشت تا ره‎گذر بعدی کتابی برای مطالعه داشته باشد.

با وجود این حرکت های مدنی، هنوز ارزیابی رفتار دولت در این حوزه سخت است. رییس سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی ایران و رییس هیات امنای کتا‌ب‌خانه‌های کشور به تازگی بار دیگر از فاصله جامعه ایران با کتاب و کتاب‌خوانی سخن گفته است.

«رضا صالحی‌امیری» اما ادعا کرده است با توجه به بودجه‌ای که دولت یازدهم برای این مساله اختصاص داده، سال آینده، سال پیشرفت کتاب‌خانه‌ها و فرهنگ کتاب‌خوانی در ایران خواهد بود.

در عین‌حال، کمپین‌هایی نیز در شبکه‌های مجازی و دنیای واقعی در حال شکل‌گیری هستند تا بلکه با معضل جهانی کاهش کتاب‌خوانی مقابله کنند. با این حال، شواهدی وجود دارد که دولت برای این امر برنامه‌های مدونی ندارد.در واقع، مدت‌ها است که مسوولان با هشدارهای خود عنوان کرده‌اند سرانه مطالعه در ایران پایین آمده است. برخی آمارها حاکی از دو دقیقه مطالعه در روز است و برخی دیگر هشت دقیقه را تخمین زده‌اند. اما در هیچ‌کدام از این آمارها ذکر نشده که منظور از سرانه مطالعه، صرفا کتاب‌ چاپی است یا هر نوع مطالعه‌ای در نظر گرفته شده است. 

این مساله اختلاف‌نظرهایی را نزد اهل کتاب به همراه دارد؛ برخی مطالعه را صرفا در چهارچوب کتاب چاپی می‌دانند و برخی دیگر هر نوع مطالعه‌ چاپی و غیرچاپی را مهم می‌شمارند.

یکی از اهالی فعال در حوزه کتاب که مدت 10 سال با بخش کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی همکاری داشته است، برای «ایران‎وایر» شرح داد که هیچ‌کدام از آمارهای رسمی کشور در این حوزه منبع علمی ندارند و در عین‌حال، کتاب‌های دیجیتال و گویا نیز در زمره سرانه مطالعه جامعه ایران قرار نمی‌گیرند.

به تعبیر او، بودجه‌ای که دولت برای این امر در نظر می‌گیرد، اگرچه بالا است اما بیش تر برای تجهیز و راه‌اندازی کتاب‌خانه صرف می‌شود و نه برنامه‌ای مشخص برای ترویج کتاب‌خوانی.

می گوید: «با یقین می‌گویم وزارت ارشاد هیچ اقدام مدون حرفه‌ای قابل عرضه‌ای در این حوزه ندارد. در عین‌حال، مسوولان در هر دو حوزه کودکان و بزرگ‌سالان صرفا به کتاب چاپی نظر دارند. با آن‌که بارها گفته شده کتاب‌های دیجیتال، اپلیکیشن‌های کتاب‌خوانی از جمله موارد قابل محاسبه هستند اما مسوولان باز هم مصاحبه می‌کنند و می‌گویند بایستی کتاب را در آغوش کشید. در پاسخ به آن‌ها می‌توان گفت که ما ای‌بوک و گوشی‌های تلفن را هم می‌توانیم در آغوش بکشیم. مسوولان نگاه جدی به ابزارهای دیجیتال و اپلیکیشن‌ها ندارند. به شخصه ندیدم مسوولان ارشاد یا آموزش و پرورش به روش‌های دیجیتال رسمیت بدهند، چه برسد به آن‌که در محاسبات وارد کنند.»‌

طبق این تعریف، مشخص نیست که سرانه مطالعه در ایران چه قدر است. در عین‌حال، شاخص‌های اندازه‌گیری به تیراژ کتاب بر می‌گردد؛ مثلا در حال حاضر اگرچه بسیاری از کتاب‌ها به چاپ شانزدهم و هفدهم می‌رسند اما تیراژ آن‌ها بسیار پایین است و گاه به ۵۰۰ جلد کتاب نیز می‌رسد.

به گفته وی، در تجهیز کتاب‌خانه‌ها یا راه‌اندازی آن‌ها  توسط دولت، هر نوع کتابی در شمارش قرار می‌گیرند؛ مانند کتاب‌های مذهبی که شمار انتشار آن‌ها به ویژه در قم بیش تر از بقیه شهرها است: «کتاب‌ها توسط وزارت ارشاد تایید و غربال می‌شوند، سپس در کتاب‌خانه‌های بیمارستان‌ها یا در روستاها و شهرهای کوچک تقسیم می‌شوند. کانون پرورش فکری و آموزش و پرورش در مناسبت‌های مختلف سال، از جمله مهم‌ترین آن‌ها، هفته ملی کودک در مهر ماه، دهه فجر و آغاز تابستان، فعالیت‌های شبه کمپینی در راه‌اندازی و تجهیز کتاب‌خانه‌ها دارند. در این اقدامات، کتاب‌ها از نظر سنی طبقه‌بندی و بین کودکان و بزرگ‌سالان تقسیم می‌شوند.»‌

البته به گفته او، با وجود ۲۱ میلیون نفر جمعیت زیر ۱۸ سال و ۱۳.۵ میلیون نفر دانش‌آموز، مطالعه کتاب‌های درسی نیز در سرانه مطالعه کشور در نظر گرفته نمی‌شود: «با این که کودکان و دانش‌آموزان جمعیت مهمی را تشکل می‌دهند اما در تحلیل‌های مسوولان، بخش مطالعه درسی حذف می‌شود. از طرف دیگر، وقتی از کتاب صحبت به میان می‌آید، عموما به کتاب‌های شعر و قصه استناد می‌شود در حالی‌که اگر کسی نجوم یا ریاضی هم بخواند، باز هم مطالعه کرده است. در ایران اما مطالعه رنگ و بویی صرفا ادبی دارد. ما اشتباها به کسی می‌گوییم نویسنده که صرفا داستان و شعر می‌نویسد و مثلا مرحوم "پرویز شهریاری" را که کتاب‌های بسیاری در حوزه ریاضی و سرگرمی داشت، نویسنده محسوب نمی‌کنیم.»

این روایت ها به خوبی نشان می دهند که فعلا درباره مفاهیم و محاسبه ها اختلاف نظرهای گسترده کارشناسی وجود دارد که نتیجه گیری را غیرممکن می کند. مهم ترین نتیجه فعلا همان مشارکت در کمپین های مدنی فعال است. نیم ساعت مطالعه کنید، در طرح کتاب نذری مشارکت کنید و اگر وضع مالی تان خوب است، به کمپین هایی چون راه اندازی کتاب خانه در روستاها کمک کنید.