میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی؛ نخستین مستند‌ساز و از بهاییان ایران

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌ خود ساخته‌اند. خبرنگاران و شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل [email protected] تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

«میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی»، نخستین مستندساز و فیلم‌بردار تاریخ سینمای ایران و از بهاییان کشور مرداد سال ۱۲۵۳ در تهران متولد شد. 

او پسر «میرزا احمد صنیع‌السلطنه عکاس‌باشی» دربار ناصرالدین‌شاه بود. 

صنیع‌السلطنه، پدر ابراهیم خان، بدون اجازه ناصرالدین شاه با «معیرالممالک» به اروپا رفت و شاه بر هر دو غضب کرد. 

معیرالممالک بازگشت اما صنیع‌‌السلطنه حدود ۱۰ سال در اروپا ماند و پسرش، میرزا ابراهیم‌خان از ۱۴ سالگی در پاریس به تحصیل عکاسی گراورسازی و عکاسی روی چینی پرداخت.

زمانی که ناصرالدین شاه به پدرش اجازه بازگشت به ایران را داد، او نیز همراه پدر به وطن بازگشت و به دستور شاه در خدمت مظفرالدین میرزا که ولی‌عهد بود و در تبریز به سر می‌برد، درآمد. 

پس از کشته شدن ناصرالدین شاه، میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی به همراه مظفرالدین شاه به تهران آمد.

مظفرالدین شاه در آبان ۱۲۷۷ به میرزا ابراهیم‌خان لقب عکاس‌باشی را داد و او هم‌چنین با خواهر همسر مظفرالدین شاه، یعنی «زیورالسلطان طلعت‌‌السلطنه» ازدواج كرد.

میرزا ابراهیم خان در سال ۱۲۷۹ در سفر نخست مظفرالدین شاه به اروپا همراه او بود واز او در مراسم جشن گل‌ها در بلژیک فیلم‌برداری کرد و سپس همراه با شاه به ایران بازگشت.

این فیلم پس از بازگشت شاه، نخست برای بزرگان دربار، یک روز مردان و روز دیگر زنان و سپس در مراسم عروسی و جشن‌ها نشان داده می‌شد. او در مراسم رسمی از ورود و خروج افراد فیلم می‌گرفت.

دوربینی که میرزا ابراهیم خان با آن در دربار فیلم‌برداری می‌کرد، مدل «گومون» بود. سال ۱۲۸۰، «هنری ساوج لندر»، جهانگرد انگلیسی در بازدید از قصر گلستان، این دوربین را دیده بود.

میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی را نه تنها باید اولین سینماگر ایران معرفی کرد بلکه او مبدع گراورسازی در صنعت چاپ نیز محسوب می‌شود. علاقه او به صنعت چاپ و نشر بود و برای اولین بار گراورسازی در صنعت نشر کشور به دست او انجام شد. 

برای نخستین بار کتاب «سفرنامه اول مظفرالدین شاه» در سال ۱۳۱۹ قمری همراه عکس‌هایی با تکنیک گراور در ایران به چاپ رسید.

از جمله هنرهای قابل توجه میرزا ابرهیم عکاس‌باشی که لقب او از آن حکایت دارد،  هنر عکاسی و فیلم‌برداری است. از جمله عکس‌های مشهور او، عکس میدان مشق تبریز و پرواز دادن بالن برای نخستین بار در ایران است. 

در دومین سفر مظفر‌الدین شاه به اروپا، میرزا ابراهیم‌خان باز به عنوان عكاس همراه كاروان او بود. شاه در سفرنامه دوم خود در ضمن شرح وقایع روزهای توقف در آلمان نوشته است: «عكاس‌باشی را هم به جهت عكس جدید الاختراع كه در آلمان بود، گفتیم بماند و یاد بگیرد.»

پس از درگذشت مظفرالدین شاه، او از دربار خارج شد و نام فامیل «مصور رحمانی» را برگزید و در کرج و قزوین به کشاورزی و کارهای چاپ نشریات و کتاب پرداخت.

البته یك حكایت دیگر آن است كه می‌‌گویند: «با آغاز سلطنت محمدعلی شاه و پس از فوت مظفرالدین‌شاه، میرزا ابراهیم جایش را به عبدا... میرزا قاجار (شاگرد پدرش) داد و خود به زراعت در ولدآباد كرج و نیز به امور چاپی مشغول بود، او در اواخر عمرش املاك (ساعدالدوله) را در قزوین اجاره كرد.»

میرزا ابراهیم صاحب تالیفاتی ارزشمند مانند «اخلاق مصور»، «ترکیب الحروف»، «دستور ورزش»، «فلاحت و باغبانی و لکه‌گیری» نیز بوده که عناوین گواه تجدد خواهی و روحیه مدرن وی است.

او نشان‌های بسیاری از سوی دربار دریافت کرد و نشان زرینی هم از نمایشگاه بروکسل و پاریس داشت که آنها را در عکاسخانه خود نصب کرده بود.

از او یك پسر و چهار دختر باقی ماند، پسر او جهانگیر مصور رحمانی از عكاسان ماهر تهران بود.

میرزا ابراهیم‌خان عکاسباشی، نخستین فیلمبردار سینمای ایران، در سال ۱۲۹۴ در سن ۴۱ سالگی، در قهوه خانه‌ای در چابکسر قزوین دچار سکته قلبی شد و درگذشت.

در سال ۱۳۶۲ در کاخ گلستان چند فیلم از او پیدا و در فرانسه ترمیم و احیا شد. همچنین ۱۷۸ قطعه عکس که او از شکار و میدان مشق شاه و مناسبات درباری گرفته، در چهار مجلد در آلبوم خانه گلستان موجود است.