مرور رسانه‌ها؛ جام جم و پنهان‌کاری اطلاعات با داده‌های نامعتبر

مهم‌ترین و جذاب‌ترین قابلیت «دیتا ژورنالیزم» (روزنامه‌نگاری داده‌محور)،‌ کشف حقیقت نهفته در داده‌ها با استفاده از گراف‌ها و خلق تصاویر است. 

دیتا ژورنالیزم چند سالی است که جای خود را در رسانه‌ها باز کرده، چراکه برای مخاطبی که دیگر حوصله و وقت خواندن گزارش‌های طولانی را ندارد، پاسخ قابل توجهی است. 

دیتا ژورنالیزم با تکیه بر داده‌ها و تلفیق آن‌ها با تصویرسازی، هم دریافت اطلاعات را برای مخاطب و هم تحلیل داده‌ها را برای روزنامه‌نگاران ساده‌تر می‌کند. 

در واقع، اهمیت و جذابیت دیتا ژورنالیزم به این است که درستی‌سنجی و حقیقت‌یابی رویدادها را دقیق‌تر و ملموس‌تر می‌سازد، چراکه اطلاعات از طریق نشر داده‌ها منتقل می‌شوند و قابل اندازه‌گیری هستند و گراف‌ها دریافت آن‌ها را دقیق‌تر و آسان‌تر می‌سازند.

دیتا ژورنالیزم هم بر افزایش شفافیت و هم پاسخ‌گویی تاثیر مثبتی دارد، چرا‌که عملکردها را قابل اندازه‌گیری می‌کند. برخلاف تحلیل وقایع که می‌تواند مبهم و با کلی گویی همراه باشد، تحلیل داده‌ها چون کمی و قابل اندازه‌گیری است، دقت بیشتری را به همراه دارد. از این حیث، دیتا ژورنالیزم مدلی مطلوب و جذاب‌تر در میان سبک‌های روزنامه‌نگاری برای مخاطب امروزی است. 

اما اگر قرار باشد دیتا ژورنالیزم برای گمراه کردن مخاطب استفاده شود، می‌تواند نتایج معکوس به همراه داشته باشد؛ به عبارت دیگر، با اعداد و ارقام هم می‌توان دروغ گفت و گراف‌های خیالی کشید ولی دروغ‌گویی با اعداد سخت‌تر است، چون شناسایی دروغ برای ناظران و حسابرسان ساده‌تر خواهد بود.

برای روشن شدن مساله، به این اینفوگرافیک منتشره توسط پایگاه خبری «جام جم» که با عنوان «اغتشاشات‌ روی سفره ایرانی‌‌ها چه تاثیری گذاشته است؟» در تاریخ ۱۰ آبان ۱۴۰۱ منتشر شد، دقت کنید:

فارغ از تیتر مطلب که ناقض اصل بی‌طرفی و پرهیز از برچسب‌زنی و قضاوت در روزنامه‌نگاری است، داده‌های ارایه شده در این اینفوگرافیک نه تنها حقیقت را روشن نمی‌کنند بلکه عامدانه می‌کوشند آن را پنهان کنند.

آیا شش داده ارایه شده در این اینفوگرافیک، کل آسیبی که به سفره ایرانی وارد شده است را نشان می‌دهد؟ آیا همه داده‌های مرتبط در این اینفوگرافیک ارایه شده‌اند یا برخورد گزینشی رخ داده است؟ آیا ابر داده یا داده اصلی که چرایی آسیب به کسب و کار است، در این اینفوگرافیک مورد توجه قرار گرفته است؟

آیا با این شش داده می‌توان به تحلیل واقع‌بینانه و دقیقی از تاثیر اتفاقات ۴۵ روز گذشته بر سفره ایرانی رسید؟ آیا منبع این داده‌ها اعلام شده است؟ آیا منابع معتبر، داده‌های ارایه شده را تایید می‌کنند؟

طی یک ماه گذشته، نهادهای اقتصادی بارها اعلام کرده‌اند که قطع اینترنت و مسدود کردن شبکه اینستاگرام بیشترین آسیب را به مشاغل آنلاین وارد کرده است. 

دبیر «اتحادیه کسب‌وکارهای فضای مجازی» روز ۱۰ مهر ۱۴۰۱، یعنی تنها ۱۱ روز پس از قطعی اینترنت در گفت‌وگو با «تجارت‌نیوز» گفت: «معیشت ۱۰ میلیون نفر اکنون وابسته به فضای مجازی است اما حالا قطع اینترنت، اشتغال و معیشت این گروه را نشانه گرفته است و این گروه حتی نمی‌دانند اینترنت دوباره وصل و فیلترینگ برطرف می‌شود یا نه. در این شرایط، یک میلیون شغل در معرض خطر است.» 

ولی در این اینفوگرافیک هیچ اشاره‌ای به تاثیر قطعی اینترنت بر سفره ایرانی نمی‌شود، چرا‌که جام جم رسانه‌ای مستقل و آزاد نیست که بتواند با ارایه واقعیت‌ها، حکومت را به چالش بکشد.

حتی اگر فرض کنیم تمام اعداد ارایه شده در این اینفوگرافیک منبع معتبر دارند و جعلی نیستند، باز روشن است که در این اینفوگرافیک، تعدادی داده از یک مجموعه بسیار وسیع داده‌ها با اهداف خاص دست‌چین شده‌اند. بنابراین، این گزارش نه دقیق، نه صحیح و معتبر است.

همیشه بین ناامنی و ثبات اقتصادی رابطه معناداری وجود دارد. با ایجاد یک ناامنی، اقتصاد دچار بی‌ثباتی می‌شود و از تبعات پرهزینه آن تاثیر می‌پذیرد. دیتا ژورنالیزم می‌تواند تبعات و آثار مخرب ناامنی بر اقتصاد را از طریق تلفیق داده‌ها و گراف‌ها و نیز تصویر‌سازی روشن، گویا و دقیق روشن سازد؛ مشروط بر این که روزنامه‌نگار، مستقل،‌ آزاد و حرفه‌ای باشد و از مهم‌ترین جاذبه دیتا ژورنالیزم، یعنی کشف حقیقت نهفته در داده‌ها استفاده کند. ولی چنین انتظاری از تریبون‌های حکومتی که کاری جز پروپاگاندا و تولید دیس اینفورمیشن نمی‌کنند، نمی‌توان داشت.

این اینفوگرافیک هرچند ممکن است براساس داده‌های درست طراحی شده باشد ولی از آن‌جا که بخش بزرگ‌تری از واقعیت را عامدانه پنهان می‌کند و قصد‌ش کمک به دستگاه سرکوب است را باید مصداق دیس اینفورمیشن دانست. 

بنابراین، دیتا ژورنالیزم مثل سایر سبک‌های روزنامه نگاری، زمانی می‌تواند به کشف حقیقت کمک کند که بر مبنای اصول و اخلاق روزنامه‌نگاری بنیان گذاشته شده و با اهداف سیاسی و تبلیغی فریم‌بندی نشده باشد. برخورد گزینشی داده‌ها و پنهان کردن عامدانه سایر داده‌های مرتبط، همانند انتخاب گزینشی اطلاعات توسط راویان اخبار است، با این تفاوت که کشف پنهان‌کاری در روزنامه‌نگاری داده‌محور برای ناظران ساده‌تر است و زودتر رسانه را از اعتبار ساقط می‌کند.