نکات مهم درباره دعوای اعسار از پرداخت مهریه

۱) معسر چه کسی است و ادعای اعسار تحت چه شرایطی می تواند انجام گیرد؟ ۲) طرح دعوی اعسار از پرداخت مهریه به چه صورت انجام می گیرد؟ ۳) ادعای اعسار از هزینه دادرسی به چه صورت انجام می گیرد؟ محمد اولیایی فرد، حقوقدان در این بلاگ پرونده یکی از موکلین خود را بررسی کرده و به این سوالات پاسخ می دهد. 

"طرح دعوی اعسار از پرداخت مهریه" موضوع مشاوره ای بود که با جمشید داشتم. او گفت: "از آن جا که اشتیاق زیادی به شغل آزاد داشتم بعد از اخذ دیپلم با جمع کردن مقداری سرمایه و کرایه یک حجره در بازار به شغل پارچه فروشی مشغول شدم. پس از مدتی آرام آرام اعتباری کسب کردم و تجارتم رونق گرفت. در همین سال ها با یکی از مشتری هایم مرجان، آشنا شدم و با هم ازدواج کردیم. زندگی و کسب و کار خوبی داشتم تا اینکه یکی از دلالان بازار به من پیشنهاد واردات قاچاق پارچه را داد. او می گفت سود هنگفتی از قاچاق پارچه به دست می آید. با تردید و احتیاط پیشنهاد او را پذیرفتم و به همین جهت در دو سه نوبت اول با سرمایه کمی اقدام به قاچاق پارچه کردم اما در مدت کوتاهی سود سرشاری نصیبم شد به حدی که وسوسه شدم در نوبت چهارم کل سرمایه ام را به این کار اختصاص دهم. بنابراین علیرغم مخالفت های پی درپی مرجان خانه، ویلا و ماشین هایم را  فروختم و پول آنها را به همراه کل موجودی نقدی به اضافه مقدارقابل توجه ای پول نزولی را یکجا سرمایه واردات قاچاق پارچه کردم. می دانستم اگر این بار هم موفق شوم به ثروت نجومی دست پیدا خواهم کرد اما هیچگاه به شکست آن فکر نکرده بودم که متاسفانه همینطور هم شد. کل محوله پارچه های قاچاق من توسط ماموران کشف و ضبط شد و این آغاز بدبختی من بود. یک ورشکسته مطلق شده بودم که دائما در حال فرار از دست طلبکارها بودم. این ورشکستگی البته زندگی مشترک من و مرجان را نیز تحت شعاع قرار داد. مرجان معتقد بود هشدارهای لازم را به من داده بود ولی من توجه ای به حرف های او نکرده بودم و حالا مقصر اول و آخر این وضعیت بودم. تا مدت ها مرجان با صبوری این وضعیت را تحمل کرد ولی فشارهای اقتصادی، متواری بودن من و مزاحمت طلبکارها کاسه صبر مرجان را لبریز کرد و در نهایت او به همراه فرزندم به خانه پدرش رفت و اکنون هم دعوی طلاق و مطالبه مهریه را علیه من اقامه کرده است. با او تماس گرفتم و گفتم از طلبکارها فرصت گرفته ام و شاید بتوانیم  روزی از این وضعیت خلاص شویم اما مرجان توجه ای به حرف هایم نکرد و بر تصمیم خود مصمم بود. حالا از شما تقاضای راهنمایی دارم. میخواهم بدانم که دعوی طلاق و مطالبه مهریه چه ارتباطی با هم دارند و آیا من به جهت عدم پرداخت ۵۱۰ سکه مهریه مرجان باید راهی زندان شوم؟"

به جمشید گفتم: "دعوی طلاق به لحاظ خواسته و ادله اثبات با دعوی مطالبه مهریه از نظر حقوقی کاملا متفاوت است. در خصوص دعوی مطالبه مهریه، تا قبل از سال ۹۲ زوجه می توانست پس از صدور حکم محکومیت زوج به پرداخت مهریه  برای وصول هر تعداد از سکه مورد مهریه  به استناد ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی که مقرر می دارد: "هر کس محکوم به پرداخت مالی به دیگری شود چه به صورت استرداد عین یا قیمت یا مثل آن و یا ضرر و زیان ناشی از جرم یا دیه و آن را تادیه ننماید دادگاه او را الزام به تادیه نموده و چنانچه مالی از او در دسترس باشد آن را ضبط و به میزان محکومیت از مال ضبط شده استیفا می نماید در غیر این صورت بنا به تقاضای محکوم له، ممتنع را در صورتی که معسر نباشد تا زمان تادیه حبس خواهد کرد." تقاضای بازداشت زوج را به عنوان بدهکار کند."

با تصویب قانون جدید حمایت از خانواده در اسفند ماه سال ۹۱ و انتشار آن در فروردین ماه سال ۹۲ وضعیت به گونه دیگری شد زیرا ماده ۲۲ این قانون مقرر می دارد  "هرگاه مهریه در زمان وقوع عقد تا یکصد و ده سکّه تمام بهارآزادی یا معادل آن باشد، وصول آن مشمول مقررات ماده(۲) قانون اجرای محکومیت‌های مالی است. چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج ملاک پرداخت است. رعایت مقررات مربوط به محاسبه مهریه به نرخ روز کماکان الزامی است." 

بنابراین طبق ماده ۲۲ قانون جدید حمایت از خانواده اگر مهریه دقیقا ۱۱۰ سکه یا کمتر از ۱۱۰ باشد باید تمامی مهریه پرداخت شود، در غیر این صورت برابر قانون رفتار خواهد شد. طبق ماده ۲ قانون محکومیت های مالی کسانی که برای پرداخت ۱۱۰ سکه یا کمتر از ان اقدام نکنند، راهی زندان می شوند.

اگر مهریه بیش از ۱۱۰ سکه تعیین شده باشد در این وضعیت، در ابتدا باید ۱۱۰ سکه مطابق قانون پرداخت شود. درصورت امتناع از پرداخت، مطابق ماده ۲ محکومیت های مالی زوج به تقاضای زوجه بازداشت می شود. سپس دادگاه در خصوص مازاد بر ۱۱۰ سکه ، تمکن مالی زوج را بررسی کرده و مطابق وضعیت مالی و تمکن وی تصمیم گیری می کند. 

جمشید گفت با توجه به شرایط ورشکستگی من، آیا امکان دارد که کل مهریه را به طور اقساط پرداخت کنم و آیا در این خصوص رضایت زوجه شرط است؟ گفتم این امکان وجود دارد، زیرا طبق ماده ۱ قانون اعسار «معسر كسی است كه به واسطه نداشتن دارایی یا دسترسی نداشتن به مالش توانایی پرداخت هزینه محاكمه (هزینه دادرسی) یا دیون خود را ندارد.»

بنابراین به استناد ماده ۲۷۷ قانون مدنی که مقرر می دارد: "متعهد نمی تواند متعهدله را مجبور به قبول قسمتی از موضوع تعهد نماید ولی حاکم می تواند نظر به وضعیت مدیون مهلت عادله یا قراراقساط دهد."

همچنین ماده ۶۵۲ همان قانون که عنوان می کند "در موقع مطالبه حاکم مطابق اوضاع واحوال برای مقترض مهلت یا اقساطی قرار می دهد." و نیز با استناد  به قواعد فقهی "لا حرج فی‌الدین و نفی عسر و حرج " می توان اقدام به ارائه دادخواست اعسار برای تقسیط مهریه نمود. در این خصوص البته رضایت زوجه شرط نیست زیرا برخلاف قانون تجارت که متعهدله (يعني شخصي كه تعهد به نفع او شده است)، در خصوص قسط‌ بندي شدن وجه مورد پرداخت باید رضایت داشته باشد، در قانون مدنی طبق ماده ۲۷۷، حاکم می‌تواند با توجه به وضع مدیون (زوج) مهلت عادلانه یا قرار اقساط دهد و نیازی به رضایت متعهدله  (زوجه) به آن مفهوم كه در حقوق تجارت آمده است، نیست. 

جمشید گفت برای اعسار چه شرایطی باید وجود داشته باشد به عبارت دیگر هر کسی می تواند تقاضای اعسار کند؟ گفتم: هر کسی نمی تواند به ادعای این كه در آینده دچار اعسار می شود و یا بیم از اعسار دارد به دادگاه دادخواست اعسار دهد.

ادعای اعسار مقید به این شرایط است: ۱- شخص بدهكار باشد؛ ۲- اقامه دعوی از طرف مدعی و طلبكار علیه او صورت گرفته باشد؛ ۳- ادعای (اعسار) وی ثابت و صدور حكم به نفع طلبكار صورت گرفته باشد؛ ۴- رأی قطعی بر محكومیت بدهكار صادر شده باشد؛ ۵- اجرائیه از طرف دادگاه صادرشده باشد. بعد از تحقق شرایط یاد شده، مدعی اعسار می تواند با ارائه دادخواست در پی اثبات آن باشد. 

جمشید پرسید چگونه می توانم اعسار خود را از پرداخت مهریه به اثبات برسانم؟ گفتم توسط هر ادله ای که عدم تمکن مالی را به اثبات برساند، از عمده این دلائل تحقیقات محلی و شهادت شهود است.

‌ماده ۵۰۶ آئین دادرسی مدنی در این خصوص بیان می دارد "در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع‌ می‌باشند، به دادخواست ضمیمه شود.‌ در شهادت‌نامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده‌ و شهود منشأ اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به‌ طور روشن ذکر نمایند."

باید توجه داشت که اعسار از هزینه دادرسی نیز ضروری است. ماده  ۵۰۵ همین قانون مقرر داشته "ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد. طرح این ادعا به موجب‌ دادخواست جداگانه نیز ممکن است. اظهارنظر در مورد اعسار از هزینه تجدید نظرخواهی و یا فرجام‌خواهی با دادگاه می‌باشد که رأی مورد‌ درخواست تجدید نظر و یا فرجام را صادر نموده است." 

جمشید گفت: "اگر برای ۱۱۰ سکه راهی زندان شوم می توانم از زندان تقاضای اعسار بدهم؟" گفتم در ماده ۳ قانون اجرای محکومیت‌های مالی مقرر گردیده  "هر گاه محكوم علیه، مدعی اعسار ضمن اجرای محكومیت حبس شود به ادعای وی خارج از نوبت رسیدگی و در صورت اثبات اعسار از حبس آزاد خواهد شد و چنان چه قادر به پرداخت آن به طور اقساط هم شود، دادگاه متناسب با وضعیت مالی او حكم به تقسیط محكوم به، را صادر می كند."

در حال حاضر طبق بخشنامه رئیس قوه قضائیه در مرداد ماه سال ۹۱ در خصوص اصلاح بند ج ماده ۱۸ آیین‌ نامه نحوه اجرای محکومیت های مالی که مقرر می دارد: " در سایر موارد چنانچه ملائت محکوم ‌علیه نزد قاضی دادگاه ثابت نباشد، از حبس وی خودداری و چنانچه درحبس باشد آزاد می‌شود."

افراد می توانند قبل از اجرای محكومیت حبس، تقاضای اعسار را مطرح كنند كه آن هم مورد پذیرش و رسیدگی قرار می گیرد و ضرورتی برای ارائه دادخواست اعسار از زندان وجود ندارد. 

جمشید گفت به عنوان آخرین سئوال آیا می توانم برای دعوی اعسار از وجود وکیل بهره بگیرم؟ گفتم: "هر چند اخذ وکیل لزوما به معنای توانایی مالی شخص به پرداخت آنچه که محکوم شده است، نیست اما اصولا با توجه به اینکه حق‌الزحمه‌ای بابت پیگیری دعوا توسط وکیل به وی داده می‌شود، در اغلب اوقات قضات این موضوع را دلیلی بر تمکن مالی فرد محکوم می‌دانند."
جمشید در حالی که زیر لب زمزمه می کرد ای کاش مهریه را به میزان وسع و توانایی خود تعیین و خود را بیش از حد مدیون نمی کرد، دفتر را ترک کرد.